«Σήμερα το εύρημα είναι σε πολύ κακή κατάσταση. Ένα μεγάλο μέρος του μοναδικού ευρήματος έχει ήδη χαθεί». Με αυτά λόγια η υπουργός Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για μια από τις σημαντικότερες ανασκαφές των τελευταίων ετών που έφεραν στο φως την ομαδική βιαιοταφή των Δεσμωτών, στο Φάληρο, το 2016. Οι δεσμώτες του Φαλήρου συμπεριλήφθηκαν στα 10 σημαντικότερα αρχαιολογικά γεγονότα της χρονιάς από το επιστημονικό περιοδικό Archaeology και χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 7ου αι. π. Χ.
Να αναλάβουν όλοι τις ευθύνες τους
Η κ. Μενδώνη ζήτησε την αναπομπή στο ΚΑΣ του ευρήματος των Δεσμωτών του Φαλήρου, σε σύσκεψη με τους αρμόδιους υπηρεσιακούς παράγοντες του ΥΠΠΟΑ, παρουσία και του γενικού γραμματέα Πολιτισμού κ. Γ. Διδασκάλου. «Η εικόνα που εμφανίζει η ανασκαφή των Δεσμωτών είναι εξαιρετικά δυσάρεστη. Η ευθύνη είναι τεράστια. Διασύρεται το ΥΠΠΟΑ από λόγους καθαρής ιδεοληψίας. Το εύρημα το οποίο προκάλεσε το ενδιαφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας εγκαταλείφθηκε στη τύχη του. Το αποτέλεσμα μετράει και αυτό είναι η απραξία. Όχι μόνο για αυτά που κάνουμε, αλλά και για αυτά που δεν κάνουμε φέρουμε ακεραία την ευθύνη. Έχουν σημειωθεί ουσιαστικές παραλείψεις από το 2016 και το εύρημα βρίσκεται σε επικίνδυνη κατάσταση.
Η μαζική ταφή αποτελείται από 79 σκελετούς σε τρεις σειρές. Για την προστασία τους χρησιμοποιήθηκε μία τέντα η οποία θα είχε διάρκεια ενός χρόνου, αλλά παραμένει να καλύπτει το σκάμμα ως σήμερα. Πρέπει το ΚΑΣ να γνωμοδοτήσει για την τύχη του ευρήματος με τα σημερινά δεδομένα. Όλοι μιλάμε για την εξαιρετική προστασία που εξασφαλίζομε αλλά αφήνουμε μνημεία στο έλεος τους.
Η απόφαση που ελήφθη το 2016 προέκρινε τη διατήρηση κατά χώρα, με ενέργειες που θα διασφάλιζαν το εύρημα. Οι ενέργειες αυτές δεν έγιναν ποτέ. Σήμερα το εύρημα είναι σε πολύ κακή κατάσταση. Ένα μεγάλο μέρος του μοναδικού ευρήματος έχει ήδη χαθεί.».
Η υπουργός ζήτησε την αναπομπή στη συνεδρίαση του Συμβουλίου της 4ης ή 11ης Φεβρουαρίου τ.ε., ώστε το ΚΑΣ να συζητήσει, έπειτα από αυτοψία των μελών του Συμβουλίου, αν επιμένει στην κατά χώρα διατήρηση και ο καθένας να αναλάβει τις ευθύνες του. Ζήτησε επίσης, με δεδομένη την πολύ κακή κατάσταση του ευρήματος, στο ΚΑΣ να κατατεθούν προτάσεις για την απόσπαση και επανατοποθέτηση των ευρημάτων, ώστε το ΚΑΣ να έχει πλήρη εικόνα των δεδομένων, προκειμένου να γνωμοδοτήσει. Να σημειωθεί ότι το 2016 το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος είχε εκφράσει τη βούλησή του να διαθέσει 5 εκ. ευρώ για την προστασία και ανάδειξη του ευρήματος.
Μια σημαντική ανασκαφή στο Φάληρο
Το πολυάνδρειο των «Δεσμωτών» αποκαλύφθηκε τον Μάρτιο του 2016 κατά τη διάρκεια ανασκαφής στην Εσπλανάδα του Φαλήρου. Πρόκειται για ομαδική ταφή 79 ανθρώπινων σκελετών χωρισμένων σε τρία ορύγματα και αλυσοδεμένων μεταξύ τους στους καρπούς. Οι σκελετοί ανήκουν σε άνδρες διαφορετικών ηλικιών, που έχουν εκτελεστεί με τον ίδιο τρόπο, με μία χαριστική βολή στον κρόταφο. Στο πρώτο όρυγμα έχουν ταφεί 40 άνδρες, με σεβασμό, δηλαδή με τις προβλεπόμενες σπονδές, χωρίς όμως η ταφή τους να έχει προετοιμαστεί από τις οικογένειές τους. Είχαν τα χέρια τους δεμένα μπροστά από το σώμα τους. Οι άνδρες που έχουν ταφεί στο δεύτερο όρυγμα είχαν δεμένα πίσω τα χέρια, ενώ στο τρίτο όρυγμα ήταν δεμένοι ομαδικά σε ξύλο, με τα χέρια ψηλά, ένδειξη ατιμωτικής ταφής. Πρόκειται για μία εποχή γεμάτη ταραχές, εξεγέρσεις και επαναστάσεις μεταξύ οπαδών των αριστοκρατών και των τυράννων, η οποία συσχετίζεται, όσον αφορά το συγκεκριμένο εύρημα, είτε με το Κυλώνειον άγος είτε με αντίστοιχα ιστορικά γεγονότα. Σύμφωνα με την Έφορο Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων, κ. Στέλλα Χρυσουλάκη, η ταύτιση των δεσμωτών με το Κυλώνειον άγος, αποτελεί υπόθεση εργασίας, δεδομένου ότι το εύρημα χρονολογείται με ακρίβεια στην 25ετία εκείνων των πολιτικών αναταραχών.
Τι είχε αποφασιστεί το καλοκαίρι του 2019
Τις προϋποθέσεις για την κατασκευή ειδικού κελύφους που θα εξασφαλίζει τη μόνιμη προστασία και ανάδειξη των «Δεσμωτών» του Φαλήρου, συζήτησαν τα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου. Παράλληλα, έδωσαν ομόφωνα το «πράσινο φως» στις μελέτες που απαιτούνται για την προστασία του ευρήματος από την άνοδο των υφάλμυρων υδάτων. Στόχος, πάντως, είναι κάποια στιγμή το συγκλονιστικό και άκρως σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα των 80 «βιαιοθανάτων», που αποκαλύφθηκαν το 2016 στην «Εσπλανάδα» στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, να γίνει επισκέψιμο από το ευρύ κοινό.
Όταν ωριμάσουν οι συνθήκες (και σύμφωνα με τις εισηγήσεις των αρμόδιων διευθύνσεων του ΥΠΠΟΑ), οι τρεις συστάδες ταφών θα προστατευθούν και θα αναδειχθούν μέσω της κατασκευής ενός υπόγειου, λιτού και απέριττου κελύφους μόνιμου χαρακτήρα, που θα εντάσσεται αρμονικά και διακριτικά στο ήδη διαμορφωμένο περιβάλλον του χώρου της «Εσπλανάδας». Επίσης, θα εξασφαλίζονται κατάλληλες και σταθερές συνθήκες μικροκλίματος, σύμφωνα με το πλαίσιο περιβαλλοντικών απαιτήσεων. Το εν λόγω έργο θα έχει εξαιρετικά λιτά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, που θα προστατεύουν με επάρκεια και σε βάθος χρόνου το ευαίσθητο και σπάνιο αυτό εύρημα, λαμβάνοντας υπόψη τον ειδικό χαρακτήρα του (υπενθυμίζεται ότι πρόκειται για ομαδική ταφή σιδηροδέσμιων ατόμων που έχουν υποστεί βίαιο θάνατο). Γι’ αυτό, όπως αναφέρθηκε στη συνεδρίαση, τόσο η κίνηση πρόσβασης όσο και οι πληροφορίες που θα προσλαμβάνουν οι επισκέπτες, καθώς και τα χαρακτηριστικά του προς μελέτη κτιρίου, θα πρέπει να ερμηνεύουν το περιεχόμενο του χώρου ως κίνηση-κάθοδο στον χώρο των νεκρών και όχι ως ένα απλό «αξιοθέατο».
