Ταυτοποιήθηκε το ιερό που περιέγραφαν Σταβωνας και Παυσανίας, αλλά δεν είχε εντοπιστεί ποτέ λόγω της λάθος θέσης που υποδείκνυαν – Ολα τα αμύθητης αξίας ευρήματα που ανακαλύφθηκαν δείχνουν ότι η ιστορική διαδρομή Αμαρύνθου και Ερέτριας εκτείνεται ως την Εποχή του Χαλκού
Εναν τεράστιας σημασίας ναό, αυτόν της Αμαρυσίας Αρτέμιδος, που αποδεικνύει τον μεγάλο αντίκτυπο που είχαν η Αμάρυνθος μαζί με την Ερέτρια κατά την αρχαιότητα, έχουν αποκαλύψει οι ανασκαφικές εργασίες που γίνονται στην περιοχή την τελευταία δεκαετία από την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας.
Ειδικά τα νέα ευρήματα που φέρνουν στο φως οι ελληνοελβετικές ανασκαφές, οι οποίες συνεχίζονται παρά τη δυστοκία που έχει προκαλέσει η έλευση της πανδημίας, αφού τα μέτρα περιορίζουν τον αριθμό των συμμετεχόντων στην ανασκαφή, είναι τεράστιας σημασίας και έρχονται να συμπληρώσουν τόσο το μεγάλο γεγονός της ταύτισης του ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος το 2017 όσο και την κατοπινή ανακάλυψη του υστεροαρχαϊκού ναού με πλούσιο αποθέτη το 2020. Την ώρα που η Βόρεια Εύβοια προσπαθεί να ανακάμψει από την τεράστια καταστροφή που υπέστη μετά τις πρόσφατες πυρκαγιές, τα καλά νέα καταφθάνουν από την κεντρική και συγκεκριμένα τη θέση Παλαιοεκκλησιές-Παλαιοχώρια, ανατολικά της σύγχρονης Αμαρύνθου, όπου εντοπίζεται ο ναός.
Προσπάθειες αιώνων
Παρότι οι ενδείξεις για την ύπαρξη του ναού αφιερωμένου στην Αμαρυσία Αρτέμιδα υπήρχαν μέσα από κείμενα, όπως οι συγκεκριμένες αναφορές του Παυσανία αλλά και το 10ο βιβλίο του Στράβωνα, οι λανθασμένες χιλιομετρικές αποστάσεις που έδιναν οι περιγραφές δεν βοηθούσαν τον εντοπισμό του. Ηδη από τον 19ο αιώνα οι αρχαιολόγοι είχαν προσπαθήσει να εντοπίσουν το συγκεκριμένο ιερό, αλλά οι λάθος αποστάσεις που έδινε ο Στράβων απέτρεπαν την πετυχημένη εύρεση του σημείου. Επρεπε να έρθει ο καθηγητής Ντένις Κνέπφλερ, ιστορικός και επιγραφικός επιστήμων στο Πανεπιστήμιο της Ελβετίας και στο College de France, για να υποστηρίξει ότι το ιερό της Αρτέμιδος δεν βρίσκεται σε απόσταση 1,5 χιλιομέτρων από την πόλη της Ερέτριας, όπως πίστευε ο Στράβων και όπως υποστήριζαν μέχρι τότε, αλλά 11 χιλιόμετρα μακριά – και οι ισχυρισμοί του αποδείχθηκαν αληθείς στην πράξη όταν τελικά ο ναός ταυτίστηκε με βάση συγκεκριμένες επιγραφές το 2017.
Οι πρώτες εργασίες, ωστόσο, με βάση αυτές τις επιστημονικές ενδείξεις είχαν ξεκινήσει από την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή το 2012, έχοντας ως βάση τον ισχυρισμό ότι εκεί κατέληγε η λατρευτική πομπή προς τιμήν της Αρτέμιδος που ξεκινούσε από την πόλη της Ερέτριας. Αλλωστε όλες οι αναφορές των διαφόρων κειμένων υποστήριζαν ότι στο σημείο λάμβαναν χώρα μεγάλες γιορτές που αποδείκνυαν ότι πρόκειται για έναν όντως μεγαλοπρεπή ναό ο οποίος συναγωνιζόταν τον έτερο ναό του Απόλλωνα που βρισκόταν στη γειτονική Ερέτρια – ήταν συνηθισμένο άλλωστε τα δυο αδέλφια, Αρτεμις και Απόλλωνας, να γιορτάζονται μαζί. Από τις αναφορές των διαφόρων κειμένων φαινόταν ότι τη συγκεκριμένη θεότητα, την Αμαρυσία Αρτέμιδα (όπως δηλαδή εμείς σήμερα έχουμε τις διαφορετικές εκδοχές της Παναγίας), τιμούσαν κάτοικοι διαφορετικών περιοχών, ακόμα και οι Αθμονείς ή Αμαρύσιοι, δηλαδή οι κάτοικοι του σημερινού Αμαρουσίου, γεγονός που ενισχύει ακόμα περισσότερο τη σπουδαιότητά του.
Hταν επομένως σαφές ότι μαζί με τη γειτονική πόλη της Ερέτριας η περιοχή της Αμαρύνθου συνιστούσε ένα από τα πιο σημαντικά μέρη της αρχαιότητας με ιστορία που φτάνει μέχρι την Εποχή του Χαλκού. Αλλωστε η πρώτη αναφορά στην Ερέτρια γίνεται ήδη από τον Ομηρο στην Ιλιάδα, καθώς η πόλη εμφανίζεται στον κατάλογο των πλοίων που εκστρατεύουν κατά της Τροίας. Η Ερέτρια θεωρήθηκε στη συνέχεια μία από τις πιο σημαντικές ιωνικές πόλεις, μέλος του γνωστού συνασπισμού που είχε εξεγερθεί κατά τον Περσών κατά την Ιωνική Επανάσταση το 499 π.Χ. και όταν στη συνέχεια καταστράφηκε σε αντίποινα από τους Πέρσες, που ζήτησαν εκδίκηση, οι πηγές καταγράφουν και την καταστροφή του σπουδαίου ναού του Απόλλωνα που υπήρχε στην περιοχή.
Αντίστοιχης σπουδαιότητας φαινόταν να είναι και η περιοχή της Αμαρύνθου, καθώς αποτέλεσε έναν από τους πρώτους ελλαδικούς οικισμούς ως το κατεξοχήν προϊστορικό λιμάνι στο νησί της Εύβοιας. Είχε μάλιστα αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με τα νησιά του Αιγαίου, όπως φάνηκε και από τα κυκλαδικά αντικείμενα που βρέθηκαν σε προηγούμενες ανασκαφές στην περιοχή. Η σπουδαιότηά της ωστόσο φάνηκε κατά πολύ ως θρησκευτικού πλέον τόπου κατά την αρχαϊκή περίοδο, οπότε η περιοχή ταυτίζεται με συγκεκριμένες θρησκευτικές πρακτικές. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι οι Ιωνες τιμούσαν ως τόπο λατρείας τη θεά Αρτέμιδα από την οποία πήρε το προσωνύμιο Αμαρυνθία ή Αμαρυσία η περιοχή -εξ ου και η μεγάλη γιορτή Αμαρύσια που λάμβαναν χώρα στο ίδιο σημείο- οι αρχαιολόγοι πιθανολογούσαν και με βάση τις γραπτές αναφορές ότι κάπου εκεί θα βρίσκεται και ο αρχαίος ναός.
Οι στοές
Παρότι οι αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία κατά τις δεκαετίες ’70 και ’80 έφεραν στο φως πολύτιμα στοιχεία που έδειχναν ότι η Αμάρυνθος συνιστά τοπωνύμιο πολύ πιο πριν, από τη μυκηναϊκή ήδη περίοδο, καθώς αναφερόταν σε πινακίδες της Γραμμικής Β, έπρεπε να φτάσουμε το 2006 για να ξεκινήσουν οι έρευνες που αποσκοπούσαν στην εύρεση του συγκεκριμένου ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος. Αρχικά βρέθηκαν οι στοές της ελληνιστικής εποχής που έδειχναν ότι όντως το κτίριο είχε προσανατολισμό ανατολή – δύση, όπως αναμένεται για ναό, ενώ το 2012 είχε ήδη αποκαλυφθεί ένα μεγάλο μέρος του κτιρίου, χωρίς ωστόσο να έχει καταφέρει ακόμα να ταυτοποιηθεί ότι όντως ανήκε στην Αρτέμιδα.
Αυτό έγινε το 2017 με τη σπουδαία ανακάλυψη επιγραφών και ενσφράγιστων κεραμίδων με το όνομα της Αρτέμιδος, κάτι που επιβεβαίωσε, σε συνδυασμό με τις γυναικείες φιγούρες από τερακότα που είχαν βρεθεί στην περιοχή, ότι όντως ανήκε στη συγκεκριμένη θεά. Η ανασκαφική έρευνα συνεχίστηκε με ταχείς ρυθμούς, οπότε το 2019 βρέθηκε ένα θεμέλιο, κάτω από μια οικεία που κατεδαφίστηκε ώστε να μπορέσουν να συνεχιστούν οι εργασίες, που έδειχνε ότι μάλλον πρόκειται για τον βωμό του ιερού, ενώ το μεγαλύτερο κτίριο που βρέθηκε δυτικά της στοάς, που χρονολογούνταν τον 7ο αιώνα π.Χ., έδειχνε ότι προφανώς επρόκειτο για την είσοδο στο ιερό από τα ανατολικά ή ότι συνιστούσε τόπο όπου αναπτύσσονταν οι λατρευτικές πρακτικές προς τη θεά.
Οι θησαυροί
Ωστόσο όλη η μεγαλοπρέπεια και η σπουδαιότητα του ναού ήρθε στο φως χάρη στα πολύ σημαντικά ευρήματα που προήλθαν από το εσωτερικό του ναού το 2020. Αυτά είναι που δείχνουν ότι κατά το τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. σε επαφή με τα θεμέλια του κτηιρίου εναποτέθηκαν αναθήματα του 7ου και 6ου αι. π.Χ. και συγκεκριμένα μελανόμορφα αγγεία (όπως ένας αμφορέας με παράσταση Μέδουσας), πήλινα ειδώλια, σφραγιδόλιθοι σε σχήμα σκαραβαίου και ειδώλια από φαγεντιανή εισηγμένα από την Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και αγγεία τοπικής παραγωγής όπως πρόχοι με ψηλό λαιμό και υδρίσκες, όμοιου τύπου με αγγεία που είχαν βρεθεί σε μεγάλο αριθμό στις ανασκαφές των αρχαϊκών χώρων λατρείας γυναικείων θεοτήτων στην Ερέτρια.
Τα εν λόγω ευρήματα τεκμηρίωναν με τον καλύτερο τρόπο τη συμμετοχή του ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος στις θρησκευτικές πρακτικές των Ερετριέων και των Ευβοέων γενικότερα, καθώς και τις εμπορικές σχέσεις της περιοχής της Αμαρύνθου με την Ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα στην αρχή του χρόνου και παρά τα προβλήματα που είχε προκαλέσει στην επιτάχυνση των εργασιών η έλευση της πανδημίας, κατάφερε να ολοκληρωθεί η ανασκαφή της μεγάλης υστεροκλασικής – ελληνιστικής στοάς. Το μνημειακού χαρακτήρα κτίριο, με 27 δωρικούς κίονες στην πρόσοψή του με 69 μ. μήκος ουσιαστικά περιέβαλε το ιερό προς τα ανατολικά.
Στα βόρεια, μια στοά και μια σειρά από τρία κτίρια μικρών διαστάσεων οριοθετούσαν το τέμενος. Πρόκειται ίσως για «θησαυρούς» ή ναΐσκους που παρουσιάζουν κάτοψη παρόμοια με ανάλογα κτίρια σε άλλα μεγάλα ελληνικά ιερά. Από την έρευνα στα κτίρια δεν είχαν, ωστόσο, ακόμα ευρήματα που να μπορούσαν να προσδιορίσουν τη χρήση τους, εκτός από ένα θραύσμα μαρμάρινης βάσης αγάλματος με αναθηματική επιγραφή, όπου εμφανίζεται η αρχή του ονόματος της Αρτέμιδος. Το ένα από αυτά τα κτίρια καταστράφηκε από τη δημιουργία ασβεστοκάμινου κατά τα μεσαιωνικά, πιθανόν, χρόνια. Κι αυτό ερχόταν να συμπληρώσει όλο το τοπίο καθώς, όπως ήδη αναφέραμε, στα δυτικά είχε ήδη ανευρεθεί ένα παλαιότερο κτίριο, του 7ου αιώνα π.Χ., ορθογώνιας κάτοψης μήκους 38 μ., το οποίο λειτουργούσε πιθανότατα ως μνημειώδης είσοδος στο ιερό από τα ανατολικά, αλλά πιθανόν και για λατρευτικές πρακτικές. Κάτω από τον υστεροαρχαϊκό ναό, από το οποίο μόνο τα θεμέλια σώζονται (10×30 μ.), εντοπίστηκαν επίσης κατάλοιπα τουλάχιστον δύο παλαιότερων αρχιτεκτονικών φάσεων, ανάμεσα σε αυτά και μία ημικυκλική εστία ή εσχάρα.
