Πέρα από τους χαρταετούς και την πανηγυρική κατανάλωση νηστίσιμων εδεσμάτων, η Καθαρά Δευτέρα είναι μια κατ’ εξοχήν πνευματική ημέρα.
Όπως μαρτυρά και ο επιθετικός προσδιορισμός, τη συγκεκριμένη
Δευτέρα κάθε ευλαβής πιστός του ορθόδοξου χριστιανισμού «καθαρίζεται»
συμβολικά. Εγκαταλείπει κάθε είδους κατάχρηση και απομακρύνει από το
σώμα και την ψυχή του τις τοξίνες ενώ επανέρχεται στην αγνότητα και την
εγκράτεια, απορρίπτοντας πρώτα από όλα τα ζωικά λίπη. Τα απορρίπτει τόσο
από τον οργανισμό όσο και από τον οίκο του, καθαρίζοντας ακόμη και τα
σκεύη που χρησιμοποίησε για να μαγειρέψει προϊόντα κρέατος.
Η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτεί χρονικά την έναρξη της 40ημερης νηστείας
έως το Πάσχα των ορθοδόξων, τη «Μεγάλη Τεσσαρακοστή». Καθ’ όλη τη
διάρκεια αυτής της περιόδου οι χριστιανοί οφείλουν να αποδεικνύουν το
ψυχικό τους σθένος απέναντι στους πειρασμούς της καθημερινότητας ζώντας
στ’ αλήθεια ασκητικά: «Άνευ καταλύσεως οίνου και ελαίου» ορίζουν οι
θρησκευτικοί κώδικες. Η Καθαρά Δευτέρα όπως και η Σαρακοστή έχουν
πανάρχαιες ρίζες, καθώς πρόκειται για έθιμα που δημιουργήθηκαν ήδη από
τις πρώτες ημέρες του χριστιανισμού ως οργανωμένης -και μη διωκόμενης-
θρησκείας.
Όπως θα ήταν φυσικό, έχουν προταθεί διάφορες εκδοχές για την καταγωγή
των εθίμων, όπως π.χ. ότι η Σαρακοστή τιμά και μιμείται την νηστεία του
Ιησού στην έρημο, μετά από τη βάπτισή του. Ωστόσο, οι ιστορικοί
καταλήγουν ότι η σαρανταήμερη αποχή από το κρέας παραπέμπει, πέραν
οποιασδήποτε αμφιβολίας, στο Πάσχα και τον εορτασμό της Ανάστασης. Η
νηστεία των 40 ημερών ήταν βασικό προαπαιτούμενο για τον εξαγνισμό των
κατηχούμενων στη χριστιανική θρησκεία, οι οποίοι βαπτίζονταν στη
λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου.
Όσο για την Καθαρά Δευτέρα, χρωστά την ονομασία της σε ένα εγχείρημα
του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουλιανού ο οποίος, ως γνωστόν, είχε τη
φιλοδοξία να αναστήσει την αρχαιοελληνική θρησκεία -εξού και έμεινε στην
ιστορία σαν «Παραβάτης ή Αποστάτης». Θρυλείται, λοιπόν, ότι κατ’ εντολή
του και εν όψει της Τεσσαρακοστής, αποσύρθηκαν από την αγορά της
Κωνσταντινούπολης όλα τα νηστίσιμα τρόφιμα. Το σχέδιο του Ιουλιανού ήταν
να εξαναγκάσει τους χριστιανούς υπηκόους του να «αρτυθούν», δηλαδή να
αθετήσουν την υποχρέωσή τους να νηστέψουν.
Όμως, ως εκ θαύματος παρενέβη ο Άγιος Θεόδωρος, με αυτοπρόσωπη παρουσία στο όνειρο του αρχιεπισκόπου Ευδοξίου.
Ο Άγιος μαρτύρησε το ύπουλο και φαύλο σχέδιο του αυτοκράτορα και
υπέδειξε στον Ευδόξιο να διατάξει το ποίμνιο να τραφεί με κόλλυβα. Κατ’
αυτό τον τρόπο διασώθηκε η νηστεία και η Δευτέρα που ήταν ήδη ταυτισμένη
με τον καθαρμό και ονομαζόταν «Δευτέρα της Αποδόσεως ή της Αποθέσεως»
βαφτίστηκε έκτοτε «Καθαρά». Η δε μνήμη του Αγίου Θεοδώρου που έσωσε το
έθιμο της νηστείας, γιορτάζεται το πρώτο Σάββατο της ίδιας εβδομάδας, η
οποία και αυτή ονομάζεται «Καθαρά».
Κούλουμα
Τα Κούλουμα στην νεοελληνική καθομιλουμένη είναι ταυτισμένα με τις
ιδιαίτερες συνήθειες της Καθαρά Δευτέρας, κυρίως τις διατροφικές.
Στην πραγματικότητα, όμως, κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς την καταγωγή και
την ετυμολογία του όρου. Πολύ πιθανή είναι η εκδοχή που προτείνει ο
πατέρας της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, ο οποίος πίστευε ότι
«κούλουμα» είναι παραφθορά της λατινικής λέξης «cumulus» που σημαίνει
«σωρός, αφθονία» ή και «ολοκλήρωση, τέρμα». Δι’ αναγραμματισμού, το
κούμουλους έγινε Κούλουμα και ταυτίστηκε με τον τερματισμό της έκλυτης
περιόδου της Αποκριάς. Τα Κούλουμα στην πράξη είναι ο θρίαμβος των
νηστίσιμων μεζέδων, των λεγόμενων και «σαρακοστιανών» (θαλασσινά, ελιές,
ταραμοσαλάτα κλπ.) ενώ πρωταγωνιστικό ρόλο στο καθαροδευτεριάτικο
τραπέζι μαζί με τη λαγάνα (τον άζυμο άρτο, απολύτως ταιριαστό στην πρώτη
μέρα της σαρακοστιανής νηστείας) έχει και ο χαλβάς από ταχίνι!
Ο χαρταετός
Το δεύτερο αντικείμενο που έχει συμβολικά ταυτιστεί με την Καθαρά
Δευτέρα είναι ο χαρταετός. Ενδεχομένως ξεκίνησε από την έμπνευση κάποιου
Αθηναίου, ο οποίος «αμόλησε» πρώτος τον αυτοσχέδιο χαρταετό του τα
πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση του 1821, στον λόφο του Φιλοπάππου. Από
τότε, το έθιμο αυτό αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της
καθαροδευτεριάτικης παράδοσης, επιτρέποντας σε όσους είναι σε θέση να
αποκωδικοποιούν τους κρυμμένους συμβολισμούς σε αυτά που συμβαίνουν γύρω
τους, να ατενίζουν τους χαρταετούς και να διακρίνουν την ανάταση, την
απελευθέρωση της ψυχής τους.
