Οι εορταστικές εκδηλώσεις για την επέτειο της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου στις 29/11/1964 – Η έκρηξη της νάρκης και τα δεκάδες θύματα – Τα επεισόδια που ακολούθησαν και η «Δίκη της Λαμίας» – «Ξεχασμένη» νάρκη από τον Εμφύλιο ή εγκληματική ενέργεια, σε συνεργασία με Αμερικανούς προκάλεσαν το μακελειό;
Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου στις 25-26 Νοεμβρίου 1942 ήταν αναμφίβολα η κορυφαία πράξη της (ενωμένης) Εθνικής Αντίστασης, στη διάρκεια της Κατοχής. Λεπτομέρειες και περιγραφή των γεγονότων μπορείτε να βρείτε στο άρθρο μας στις 02/12/2017. Και αν η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου είναι γνωστή, πιστεύουμε, σε αρκετούς Έλληνες, μεγαλύτερης κυρίως ηλικίας, η «ματωμένη επέτειος» του 1964, όπου κατά τη διάρκεια του πρώτου επίσημου εορτασμού της επετείου ανατίναξης της γέφυρας, 13 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και δεκάδες τραυματίστηκαν από έκρηξη νάρκης. Το μεγάλο ερώτημα, που παραμένει αναπάντητο μέχρι σήμερα είναι αν η νάρκη αυτή είχε μείνει στην περιοχή από τα χρόνια του Εμφυλίου, όπως ήταν η επίσημη εκδοχή, ή τοποθετήθηκε σκόπιμα το 1963 από Έλληνες και Αμερικανούς, στο πλαίσιο στρατιωτικής άσκησης, αλλά για λόγους που θα αναφέρουμε στη συνέχεια εξερράγη ένα χρόνο αργότερα. Ο δημοσιογράφος Γιάννης Ράγκος έχοντας κάνει εξονυχιστική έρευνα για το θέμα παρουσιάζει τα συμπεράσματά του στο βιβλίο «Η ΝΑΡΚΗ: Υπόθεση «ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΣ – ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1964», Εκδόσεις ΕΝΤΟΣ. Από το βιβλίο αυτό αντλήσαμε τα στοιχεία για το σημερινό μας άρθρο.
Η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα το 1964
Στις 3 Νοεμβρίου 1963 έγιναν εκλογές, κατά τις οποίες η Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου κατέλαβε την πρώτη θέση με ποσοστό 42,04% και 138 έδρες. Ακολούθησε η Ε.Ρ.Ε. με ποσοστό 39,37% και 132 έδρες, η Ε.Δ.Α. με ποσοστό 14,34% και 28 έδρες και το Κόμμα Προοδευτικών με 3,73% και 2 έδρες. Μετά τις εκλογές, ο Γ. Παπανδρέου σχημάτισε κυβέρνηση, καθώς έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης και από την Ε.Δ.Α. Όμως, στις 24 Δεκεμβρίου 1963 ο Παπανδρέου παραιτήθηκε γιατί δεν ήθελε να κυβερνά με τη στήριξη της Αριστεράς. Στις 31/12/1963 ορκίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον Ιωάννη Παρασκευόπουλο, που ανέλαβε την ευθύνη της διενέργειας εκλογών στις 16 Φεβρουαρίου 1964. Στις εκλογές αυτές η Ε.Κ. θριάμβευσε με ποσοστό 52,8% και 171 έδρες. Η Ε.Ρ.Ε., με αρχηγό τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, καθώς ο Κ. Καραμανλής είχε φύγει οριστικά για το Παρίσι, μαζί με το Κόμμα Προοδευτικών του Σ. Μαρκεζίνη πήρε ποσοστό 35,2% (107 έδρες) και η Ε.Δ.Α. 11,8% (22 έδρες). Η εντυπωσιακή αύξηση του ποσοστού της Ε.Κ. οφείλεται στο ότι η Ε.Δ.Α. δεν κατέβασε υποψήφιους σε κάποιες περιφέρειες, ενισχύοντας την Ένωση Κέντρου. Αυτό έδωσε αφορμή στην Ε.Ρ.Ε. να κατηγορήσει τον Γ. Παπανδρέου για άτυπη συμμαχία με την κομμουνιστική Αριστερά. Η νέα κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου ορκίστηκε στις 19/2/1964 ενώπιον του βασιλιά Παύλου, ο οποίος πονούσε φριχτά, καθώς έπασχε από καρκίνο. Στις 6/3/1964 ο Παύλος πέθανε και τον διαδέχτηκε ο Κωνσταντίνος. Εκείνη την εποχή, το Κυπριακό ήταν σε μια ιδιαίτερα οξυμένη φάση. Στις 15 Μαρτίου η Τουρκία απέστειλε τελεσίγραφο στην Κυπριακή Δημοκρατία ότι θα εισβάλλει σ’ αυτήν, αν δεν προστάτευε ικανοποιητικά τους Τουρκοκύπριους. Τελικά, λίγες ώρες αργότερα η Άγκυρα ανακοίνωσε ότι δεν θα υλοποιήσει την απειλή της. Τον Ιούνιο του 1964 ο Γ. Παπανδρέου επισκέφθηκε τις Η.Π.Α., όπου συναντήθηκε με τον πρόεδρο Τζόνσον, τον Υπουργό Εξωτερικών Ρασκ, τον Υπουργό Άμυνας Μακναμάρα και άλλους Αμερικανούς αξιωματούχους. Ο Παπανδρέου αρνήθηκε να συναντηθεί με τον Τούρκο ομόλογό του Ισμέτ Ινονού για να συζητήσουν το Κυπριακό, καθώς γνώριζε ότι τυχόν αποτυχία των συζητήσεων (όπου θα επιβαλλόταν η νατοϊκή λύση του Κυπριακού), θα οδηγούσε σε πόλεμο. Όπως εκμυστηρεύθηκε στον διευθυντή του ιδιαίτερου γραφείου του Ανδρέα Μοθωνιό, «ο Τζόνσον δεν θα μου συγχωρέσει ποτέ την άρνησή μου στις πιέσεις του και θα με πληρώσει». Ο Παπανδρέου ακολούθησε μια πολιτική σχετικής ανεξαρτησίας από τις Η.Π.Α. Έλαβε μέτρα για την κατάργηση της εξάρτησης των κρατικών υπηρεσιών από τη CIA. Δεν επέτρεψε σε ελληνικά στρατεύματα να λάβουν μέρος στα εκπαιδευτικά γυμνάσια του ΝΑΤΟ τον Αύγουστο του 1964. Δεν παρενέβη στις φιλοκυβερνητικές εφημερίδες που κατακλύζονταν από αντιαμερικανικά δημοσιεύματα. Δεν αναμείχθηκε στην αγορά όπλων από την Κύπρο, από κομμουνιστικές χώρες. Μυστικές ενέργειες της Τουρκίας την άνοιξη του 1964 για ενίσχυση της ΤΟΥΡΔΥΚ οδήγησαν στην αποστολή (την οποία ανέλαβε ο Υπουργός Εθνικής Αμύνης Πέτρος Γαρουφαλιάς) ως τον Αύγουστο του 1964, κρυφά βέβαια, 957 αξιωματικών και 7.328 οπλιτών στην Κύπρο. Όλοι αυτοί πήγαν στη Μεγαλόνησο ως… τουρίστες, χωρίς να αντιληφθεί τίποτα η Τουρκία! Στα τέλη Αυγούστου 1964 όμως, επιθέσεις Ελληνοκυπρίων σε τουρκοκυπριακά χωριά προκάλεσαν τον βομβαρδισμό ελληνικών χωριών στη Βόρεια Κύπρο από την τουρκική αεροπορία. Η ελληνοτουρκική σύγκρουση αποφεύχθηκε χάρη στην παρέμβαση του Γ. Παπανδρέου στον Γεώργιο Γρίβα, αλλά και του Σ.Α. του Ο.Η.Ε. προς την Τουρκία. Σημαντικό ρόλο έπαιξε τότε και το επίσημο ανακοινωθέν της ΕΣΣΔ, σύμφωνα με το οποίο «… αν λάβει χώρα ξένη ένοπλη εισβολή στο έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας, η Σοβιετική Ένωση θα βοηθήσει τη Δημοκρατία της Κύπρου να υπερασπίσει την ελευθερία και την ανεξαρτησία της…».
Στις 15 Νοεμβρίου 1964 παραιτήθηκε αιφνιδιαστικά από τη θέση του αναπληρωτή Υπουργού Συντονισμού της κυβέρνησης ο Ανδρέας Παπανδρέου γιατί, όπως τόνιζε στη σχετική δήλωσή του «κατέστη καθημερινός στόχος αδίκων επιθέσεων, που… πλήττουν και την κυβέρνησιν».
Ο εορτασμός του Γοργοπόταμου το 1964
Μετά τη λήξη του Εμφυλίου ορισμένοι αντιστασιακοί και μέλη της Ε.Δ.Α. άρχισαν μεμονωμένα να μεταβαίνουν στον Γοργοπόταμο στις 25 Νοεμβρίου κάθε χρόνο για να γιορτάσουν την επέτειο της ανατίναξης της γέφυρας το 1942. Το 1957, όπως αναφέρει ο Δημήτρης Δημητρίου («Νικηφόρος») έγινε εκδήλωση για τον Γοργοπόταμο στο θέατρο «Κεντρικόν» της Αθήνας, όπου μίλησαν ο ίδιος ο Νικηφόρος και ο Κομνηνός Πυρομάγλου, συνιδρυτής του ΕΔΕΣ. Στις 26 Νοεμβρίου 1962 έγινε η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια για εορτασμό της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου, κυρίως από παλιούς αγωνιστές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και συγγενείς θυμάτων της ιταλογερμανικής θηριωδίας. Συγκεντρώθηκαν περίπου 500 άτομα, 400 εκδρομείς από Αθήνα και Πειραιά και 100 κάτοικοι των γύρω περιοχών. Στις 27 Νοεμβρίου 1963, μετά τη νίκη της Ε.Κ. στις εκλογές της 3/11, το κλίμα είχε αλλάξει. Αυτή τη φορά, στους εορτασμούς συμμετείχαν περίπου 5.000 άτομα. Κεντρικοί ομιλητές ήταν ο Μ. Γλέζος, ο «Νικηφόρος» και άλλοι αντιστασιακοί. Όλα κύλησαν ομαλά.
Τον Νοέμβριο του 1964, με την αυτοδύναμη κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου που έλαβε σειρά μέτρων υπέρ όσων είχαν διωχθεί στον Εμφύλιο και έδειχνε πιο «φιλική» στάση απέναντι σε όλους τους αντιστασιακούς, οι οιωνοί ήταν ακόμα καλύτεροι. Το φθινόπωρο του 1964 το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Λαμιέων (Δήμαρχος Λαμίας ήταν ο Αθανάσιος Κουνούπης) αποφάσισε να αναλάβει ο Δήμος τους εορτασμούς για τον Γοργοπόταμο. Ως ημέρα των εορτασμών ορίστηκε η Κυριακή 29/11/1964. Στο μεταξύ, η Αριστερά, ενθαρρυμένη από την επιτυχία των εκδηλώσεων του 1963 αποφάσισε ότι είχε έρθει η ώρα να προχωρήσει σε φιλόδοξες εκδηλώσεις, ακόμα και με πανευρωπαϊκή συμμετοχή.
Υπολόγισε όμως χωρίς την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου. Όταν ο Δήμαρχος της Λαμίας διαβίβασε την απόφαση στη Νομαρχία, ο τότε Νομάρχης Φθιώτιδας Εμμανουήλ Παϊτάκης ενημέρωσε το Υπουργείο Εσωτερικών και τελικά την οργάνωση της εκδήλωσης ανέλαβε η κυβέρνηση, μέσω του Υπουργείου Εσωτερικών και της Νομαρχίας Φθιώτιδας, όπως ανακοίνωσε ο ίδιος ο πρωθυπουργός. Οι λόγοι αυτής της αιφνιδιαστικής απόφασης ήταν: ένα πολιτικό άνοιγμα του Γ. Παπανδρέου προς την Αριστερά, προσπάθεια «επικράτησης» επί των αριστερών δυνάμεων μετά την ήττα της Ε.Κ. στις Δημοτικές Εκλογές της 6ης Ιουλίου 1964 και η εξουδετέρωση, ως ένα σημείο τουλάχιστον, των αιτιάσεων της Ε.Δ.Α. για εκδημοκρατισμό. Και πάλι όμως δημιουργήθηκε πρόβλημα, καθώς στο επίσημο πρόγραμμα που ανακοινώθηκε στον Τύπο από τη Νομαρχία Φθιώτιδας δεν συμπεριλαμβάνονταν οι αντιστασιακές οργανώσεις, που δεν κλήθηκαν καν να παραβρεθούν.
Παράλληλα, όσο πλησίαζε η 29η Νοεμβρίου πληροφορίες για ύποπτες κινήσεις παρακρατικών που ετοιμάζονταν να δημιουργήσουν επεισόδια, άρχισαν να κυκλοφορούν στην περιοχή της Λαμίας. Ο Γραμματέας, τότε, του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως Ανδρέας Αναγνωστάκης σημειώνει ότι όντως υπήρχαν τέτοιες πληροφορίες, για άτομα που κινούνταν στην περιοχή της Λαμίας, χωρίς να έχουν καμία δουλειά εκεί. Δυστυχώς, όπως φάνηκε, οι πληροφορίες αυτές δεν αξιολογήθηκαν όπως έπρεπε.
Η τελετή και τα επεισόδια
Οι εκδηλώσεις είχαν προγραμματιστεί να ξεκινήσουν στις 11.30 π.μ. της 29 Νοεμβρίου 1964. Από τις 8 το πρωί άρχισε να συρρέει στην περιοχή πλήθος κόσμου. Αστυνομικοί και στρατιώτες είχαν αναλάβει την τήρηση της τάξης. Η προσέλευση ήταν πολύ μεγάλη και ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Τουλάχιστον 400-500 πούλμαν από όλη την Ελλάδα είχαν φτάσει στον Γοργοπόταμο. Στις 11 π.μ. είχαν συγκεντρωθεί 10.000-12.000 άτομα. Συνολικά, εκείνη τη μέρα έφτασαν στον Γοργοπόταμο 15.000-20.000 άτομα. Ο δρόμος ήταν στενός, γεμάτος λάσπες και οι χωροφύλακες 150-180. Οι στρατιώτες που ήταν ακροβολισμένοι περιμετρικά του χώρου της εκδήλωσης είχαν τοποθετηθεί εκεί για αποφυγή επεισοδίων. Η εκδήλωση θα γινόταν κάτω από τη γέφυρα του Γοργοπόταμου. Κατά τον Πέτρο Γαρουφαλιά «η ατμόσφαιρα εδονείτο συνεχώς από κομμουνιστικά συνθήματα» και «καθ’ όλην την διάρκεια της 29.11.64 … η περιοχή Γοργοποτάμου παρουσίαζεν εικόνα ΕΛΑΣΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗΣ περιοχής». Τα συνθήματα που ακούγονταν ήταν «ΕΑΜ», «ΕΛΑΣ», «πού ‘σαι Άρη Βελουχιώτη» και «αναγνώριση της αντίστασης». Μεγάλο πρόβλημα δημιουργήθηκε με το αίτημα των αντιστασιακών «να περάσουν τα λάβαρα» και να τους επιτραπεί να καταθέσουν στεφάνια. Την κυβέρνηση εκπροσώπησε ο τότε Υφυπουργός Εθνικής Αμύνης Μιχάλης Παπακωνσταντίνου. Παρόντες ήταν επίσης ο Α’ Αντιπρόεδρος της Βουλής Ε. Μπακλατζής, οι βουλευτές της Ε.Ρ.Ε. Ε. Καλαντζής και της ΕΔΑ Θ. Παππάς, δύο βουλευτές της Ε.Κ., οι τοπικές Αρχές κ.ά. Εντυπωσιακό στοιχείο, είναι ότι υπασπιστής του Μ. Παπακωνσταντίνου ήταν ο Λοχαγός Τσίρκας από τα Γιάννενα. Κάποια στιγμή ο Τσίρκας μπήκε στο λεωφορείο μπροστά από το υπουργικό αυτοκίνητο, προκειμένου να δει γιατί αυτό είχε κολλήσει. Οι επιβαίνοντες σ’ αυτό, μέλη της ΕΔΑ άρχισαν να φωνάζουν: «Φασίστα, φύγε από εδώ» και να τον βρίζουν.
Ο Τσίρκας στάθηκε στον διάδρομο του λεωφορείου φωνάζοντας δυνατά και είπε στους επιβάτες, ότι αν και μαθητής Γυμνασίου το 1942 στα Γιάννενα ήταν ενταγμένος στον ΕΔΕΣ και πήρε μέρος, ως βοηθητικός βέβαια, στην ανατίναξη της γέφυρας! Τους έδειξε μάλιστα και το σχετικό παράσημο. Οι επιβάτες πάγωσαν… Τελικά, με δύο ώρες καθυστέρηση οι επίσημοι έφτασαν στον χώρο της εκδήλωσης. Εκεί είχαν φτάσει εκατοντάδες αριστεροί που φώναζαν συνθήματα: «Λευτεριά στους ήρωες», «Εθνική Αντίσταση», «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ» κ.ά. Ακολούθησε επιμνημόσυνη δέηση, κατάθεση στεφάνων, με επευφημίες για τον εκπρόσωπο της ΕΔΑ, βουλευτή Θ. Παππά και σφοδρές αποδοκιμασίες για τον εκπρόσωπο της Χωροφυλακής. Ο Μ. Παπακωνσταντίνου και ο Ε. Μπακλατζής είχαν καταθέσει πρώτοι στεφάνια, χωρίς ιδιαίτερες αντιδράσεις. Οι ταραχές που προκλήθηκαν οφείλονται στην επίμονη αξίωση κάποιων, να καταθέσει στεφάνι ο ΕΛΑΣ και διάφορα σωματεία, όπως «Ο Φοίνιξ» (σωματείο θυμάτων γερμανικής κατοχής). Βλέποντας ότι η κατάσταση γινόταν έκρυθμη, ο Μ. Παπακωνσταντίνου «διέταξε» τη λήξη της τελετής. Οι επίσημοι άρχισαν να αποχωρούν, ακολουθούμενοι από ωρυόμενο πλήθος που φώναζε: «Αναγνώριση», «Εθνική Αντίσταση», «Βελουχιώτης». Παράλληλα συνεχίζονταν οι διαμαρτυρίες για κατάθεση στεφάνων. Τελικά, καταθέσεις στεφάνων έγιναν εκτός προγράμματος… Ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί προσπαθούσε από τους γύρω λόφους, να φτάσει τα αυτοκίνητα των επισήμων. Η ώρα ήταν 1.22 μ.μ.
Η έκρηξη
Ξαφνικά ένας τρομακτικός θόρυβος ακούστηκε σε όλη την περιοχή. 90-100 μέτρα μακριά από τον οριοθετημένο χώρο της εκδήλωσης σηκώθηκε μια δέσμη καπνού και σκόνης. Οι χιλιάδες παρευρισκόμενοι πάγωσαν. Μερικοί νόμιζαν ότι επρόκειτο για συμβολική έκρηξη για την επέτειο. Όταν όμως άρχισαν να σωριάζονται δίπλα τους καταματωμένα κορμιά άλλων παρευρισκομένων στην εκδήλωση, ουρλιαχτά άρχισαν να σκίζουν τον αέρα, γοερές κραυγές πόνου και φωνές: «Παναγιά μου, «Δεν έχω το πόδι μου», «μας σκοτώνουν» κ.ά., όλοι κατάλαβαν ότι είχε γίνει έκρηξη χειροβομβίδας ή νάρκης. Νεκροί και τραυματίες κείτονταν στο έδαφος. Αρχικά επικράτησε η άποψη ότι η έκρηξη οφειλόταν σε ρίψη χειροβομβίδας από τους χωροφύλακες ή τους στρατιώτες: «Προδότες! Μας φάγατε τα παιδιά! Προδότες». Ο Δ. Δημητρίου (Νικηφόρος) που ήταν παρών στην εκδήλωση κατάλαβε ότι επρόκειτο για έκρηξη νάρκης. Την είχε πατήσει ο Χρήστος Κεστίνης, από το Αιγίνιο Πιερίας. Το σώμα του είχε μείνει ακέφαλο και κατακρεουργημένο από τη μέση και πάνω. Τραγική λεπτομέρεια: η αδελφή του «Νικηφόρου», Ασημούλα Ραχιώτη, 37 ετών, μητέρα τριών παιδιών, έχασε τη ζωή της κατά την έκρηξη… Συνολικά εφτά άνθρωποι σκοτώθηκαν επί τόπου και άλλοι έξι στο νοσοκομείο Λαμίας ή κατά τη μεταφορά τους σε αυτό. Οι τραυματίες ήταν δεκάδες. Ανάμεσά τους παιδιά και χωροφύλακες που ξυλοκοπήθηκαν μετά την έκρηξη από το μαινόμενο πλήθος. Ο αριθμός των τραυματιών είναι αβέβαιος, καθώς κάποιοι, που δεν είχαν κάτι σοβαρό, πήγαν κατευθείαν στα σπίτια τους. Ανάλογα με την προέλευση της πληροφορίας, αυτός ο αριθμός κυμαίνεται από 45 έως 103 άτομα. Ανεπίσημος κατάλογος της ΕΔΑ αναφέρει ονομαστικά 79 τραυματίες.
Στο μεταξύ, οι χωροφύλακες άρχισαν να δέχονται επιθέσεις από παντού. Κάποιοι βούτηξαν στο ποτάμι, άλλοι κακοποιήθηκαν, σε άλλους ξήλωσαν τις επωμίδες. «Φασίστες! Δολοφόνοι», φώναξε το πλήθος. Οι χωροφύλακες, οι οποίοι δεν είχαν καμία εμπλοκή βέβαια στην τοποθέτηση της νάρκης, μάταια προσπαθούσαν να εξηγήσουν ότι δεν έχουν ιδέα για το τι ακριβώς έχει συμβεί. Γλίτωσαν χάρη στην επέμβαση των ψυχραιμότερων που σχημάτισε προστατευτικό κλοιό γύρω τους.
Ένας ανώτερος αξιωματικός του Στρατού, που ήταν μάλιστα ανάμεσα στο πλήθος την ώρα της τελετής, ξυλοκοπήθηκε άγρια. Ειπώθηκε από κάποιους ότι τον κακοποίησαν κομμουνιστές, καθώς τον θεώρησαν ως έναν από τους υπευθύνους του μακελειού. Αυτό όμως μάλλον δεν ισχύει. Επρόκειτο για ενέργεια προβοκατόρων. Διαδόθηκε ακόμα, όταν ήταν φανερό ότι το μακελειό οφειλόταν σε έκρηξη νάρκης, ότι είχε φτιαχτεί ολόκληρο ναρκοπέδιο για να εξοντωθούν οι εκδρομείς.
Οι επίσημοι, αφού παρέμειναν για κάποιο μικρό χρονικό διάστημα στον τόπο της τραγωδίας, αναχώρησαν συγκλονισμένοι, αφού δεν μπορούσαν να προσφέρουν κάτι ουσιαστικό. Ο Μ. Παπακωνσταντίνου, μαζί με τον Διοικητή της Στρατιάς Γουργουντζή κατέβηκαν από το αυτοκίνητο που τους μετέφερε και πήγαν στο πανικόβλητο πλήθος, όπου επικρατούσε χάος. Όπως αφηγήθηκε ο Παπακωνσταντίνου, το αυτοκίνητό τους είχε περάσει λίγα δευτερόλεπτα πριν την έκρηξη της νάρκης από το σημείο που βρισκόταν αυτή. Σταδιακά, η κατάσταση ηρέμησε. Το έξαλλο, αρχικά, πλήθος κατάλαβε ότι οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες δεν είχαν καμία σχέση με την έκρηξη. Όλοι μαζί προσπαθούσαν πλέον να βοηθήσουν τους δεκάδες τραυματίες. Τα λεωφορεία αναχώρησαν λίγο αργότερα με μαύρα πανιά και μαύρες σημαίες στα παράθυρά τους.
Στο μεταξύ είχε αρχίσει να διαδίδεται ότι η έκρηξη οφείλεται σε δεξιούς και Αμερικανούς της CIA, που ήθελαν να τρομοκρατήσουν τον κόσμο για να μην κάνει διαδηλώσεις και συγκεντρώσεις. Ο Μιχάλης Παπακωνσταντίνου έμεινε στη Λαμία για να συντονίσει τις απαιτούμενες ενέργειες. Στην Αθήνα, ο Υπουργός Δημόσιας Τάξης Π. Πολυχρονίδης έδωσε εντολή να αναπτυχθούν ομάδες αστυνομικών και χωροφυλάκων στη Βουλή, στο γραφείο του πρωθυπουργού, στα υπουργεία, σε σπίτια υπουργών, σε κεντρικούς δρόμους και πλατείες, καθώς υπήρχαν φήμες ότι ο επίσημος και ο παράνομος μηχανισμός του Κ.Κ.Ε. θα «κατέβαζαν» χιλιάδες πολίτες για να διαδηλώσουν τη νύχτα στην πόλη. Κάτι τέτοιο όμως δεν έγινε.
Οι δύο ραδιοφωνικοί σταθμοί διέκοψαν το πρόγραμμά τους και μετέδιδαν πένθιμα τραγούδια και στη συνέχεια λεπτομέρειες της τραγωδίας. Οι εφημερίδες, όπως είναι λογικό, κυκλοφόρησαν την επομένη με πρώτο θέμα την τραγωδία στον Γοργοπόταμο. Και τα διεθνή ΜΜΕ ασχολήθηκαν εκτενώς με το θέμα. Άρχισαν να γράφονται και να ακούγονται διάφορα. Οι Δεξιοί έλεγαν ότι επρόκειτο για ατύχημα και οι Κεντρώοι ότι έγινε σαμποτάζ για να πέσει η κυβέρνηση Παπανδρέου. Ο Λ. Κύρκος, Μ. Θεοδωράκης και Π. Παρασκευόπουλος, από την ΕΔΑ, έκαναν λόγο για εγκληματική ενέργεια. Μετά την επίσκεψη όμως τη νύχτα στο ξενοδοχείο που είχαν καταλύσει οι τρεις, του κλιμακίου της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΔΑ, από τους Μαντά και Ηλιόπουλο άλλαξαν γνώμη και σε συνέντευξη Τύπου είπαν ότι επρόκειτο για ατύχημα. Μόνο ο Μίκης Θεοδωράκης επέμενε ότι η νάρκη ήταν καινούργια και είχε τοποθετηθεί πρόσφατα.
Η έρευνα των πραγματογνωμόνων
Με εντολή του Μ. Παπακωνσταντίνου συγκροτήθηκε επιτροπή από εφτά αξιωματικούς πραγματογνώμονες για να διερευνηθούν τα αίτια της έκρηξης. Παράλληλα, με εντολή του Υπουργού Δικαιοσύνης Ν. Μπακόπουλου οι ιατροδικαστές Δ. Καψάσκης, Α. Συλλάνταβας, Α. Ψιμάρας και Π. Γιαμαρέλλος έφυγαν εσπευσμένα από την Αθήνα στις 11 μ.μ. και έφτασαν στον τόπο της τραγωδίας στις 2 π.μ. Ο Π. Γιαμαρέλλος δέχτηκε τηλεφώνημα από τον ίδιο τον Γ. Παπανδρέου που του είπε να πάει επειγόντως στον Γοργοπόταμο, καθώς του είχε απεριόριστη εμπιστοσύνη, «σε αντίθεση με άλλους συναδέλφους του» (εννοούσε τον Καψάσκη). Στη Λαμία βρισκόταν ήδη ο ιατροδικαστής Αθηνών Εμμ. Ηλιάκης, ενώ στις 6 το πρωί έφτασε και ο Καθηγητής της Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κ. Ηλιάκης. Υπήρχαν επίσης, ως δικαστικοί ενάγοντες από τον Χ. Ραχιώτη που έχασε τη σύζυγό του Ασημούλα κατά την έκρηξη, οι Υφηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, ιατροί- χειρουργοί Ν. Οικονόμου και Ν. Φερέτης.
Η νάρκη που εξερράγη το μεσημέρι της 29ης Νοεμβρίου κοντά στη γέφυρα του Γοργοπόταμου ανήκε στον τύπο Μ2Α3, με εκπηδόν σώμα και ήταν αμερικανικής κατασκευής. Ήταν μία από αυτές που τοποθετήθηκαν στον Γοργοπόταμο το 1948-49 και δεν εξουδετερώθηκαν στη συνέχεια. Όταν την πάτησε ο Χ. Κεστίνης ενεργοποιήθηκε ο πυροδοτικός της μηχανισμός και η εκρηκτική ύλη της εκτινάχθηκε και εξερράγη σε ύψος, περίπου 1,5 μέτρου. Στο δεξί παπούτσι του Κεστίνη βρέθηκε σφηνωμένος ο πυροδοτικός μηχανισμός της νάρκης, μήκους 9 εκατοστών. Συγκρατιόταν στη σόλα του. Κάποια «ριζίδια» που βρέθηκαν κοντά στη νάρκη δημιούργησαν υποψίες. Ωστόσο, γεωπόνοι που τα εξέτασαν συμφώνησαν ότι βρίσκονταν εκεί για περισσότερο από ένα χρόνο. Όλοι οι πραγματογνώμονες κατέληξαν ομόφωνα στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για ατύχημα. Ο Π. Γιαμαρέλλος πρόσθεσε αργότερα: «… όλα τα θραύσματα που έβγαζα από τα πτώματα ήταν σκουριασμένα. Όλοι επείσθημεν ότι επρόκειτο περί ατυχήματος… Όλα όσα δεν συμφωνούν με την έκθεση είναι ψεύδη του Ηλιού και της Αριστεράς».
Η στρατιωτική επιτροπή πραγματογνωμόνων με πρόεδρο τον Ταξίαρχο Χρήστο Παπαηλιού της Διεύθυνσης Μηχανικού του ΓΕΣ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η έκρηξη της νάρκης ήταν τυχαίο συμβάν και δεν συνδεόταν με πράξεις ή ενέργειες που έλαβαν χώρα πρόσφατα (ενν. τον Νοέμβριο 1964). Από το πόρισμα παραθέτουμε τα εξής στοιχεία: τον Οκτώβριο του 1948 είχε στρωθεί ναρκοπέδιο δυτικά της γέφυρας του Γοργοποτάμου από Διμοιρία με επικεφαλής τον Εφ. Ανθυπολοχαγό (ΜΧ) Π. Πέπα με 182 νάρκες κατά προσωπικού Μ2Α3 αμερικανικής κατασκευής πυροδοτικού μηχανισμού Μ6Α1. Τον Σεπτέμβριο του 1949 στρώθηκε ναρκοπέδιο ανατολικά της γέφυρας του Γοργοποτάμου, από Διμοιρία με επικεφαλής τον τότε Λοχαγό (ΜΧ) Βασίλειο Μαρμαρινό με 88 νάρκες Μ2Α3 με πυροδοτικό μηχανισμό Μ6Α1.
Αν και από το 1951 ως το 1957 έγινε διάνοιξη διαδρομών και άρση των ναρκοπεδίων φαίνεται ότι κάποιες νάρκες, ανατολικά της γέφυρας, παρέμειναν στη θέση τους. Μια από αυτές ήταν που προκάλεσε την τραγωδία του Γοργοποτάμου, καθώς ήταν καλυμμένη από βάτους με αγκάθια. Η περιοχή αποκλείστηκε και έγιναν νέες έρευνες για την ανεύρεση και άλλων ναρκών. Πραγματικά, βρέθηκε μία ακόμα άθικτη νάρκη, ενώ άλλες δύο εντοπίστηκαν στις 12 και στις 14 Δεκεμβρίου! Τέσσερις νάρκες δηλαδή δεν είχαν αφαιρεθεί. Ο Σ. Τεμπέλης, κάτοικος Γοργοποτάμου το 1964, ανέφερε ότι βρέθηκαν και άλλες τρεις νάρκες: η μία σκότωσε δύο στρατιώτες, η δεύτερη προκάλεσε τον θάνατο πολλών ζώων και η τρίτη βρέθηκε από παιδιά και εξουδετερώθηκε από στρατιωτικούς. Ο ίδιος ανέφερε αργότερα ότι από νάρκες σκοτώθηκαν και βοσκοί από την Μουσουνίτσα. Κανείς άλλος όμως δεν επιβεβαίωσε τα λεγόμενά του.
Η εκκαθάριση του ναρκοπεδίου έγινε τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο 1957 από στρατιωτικούς με επικεφαλής τον Εφ. Ανθυπολοχαγό Λεωνίδα Τσάση της ΔΕΝΞ (Διοίκηση Εκκαθάρισης Ναρκοπεδίων Ξηράς, σήμερα ΤΕΝΞ). Ο Τσάσης, ο οποίος το 1964 ήταν ιδιώτης και έμενε στο Γαλάτσι, κατηγορήθηκε για ελλιπή εκκαθάριση του ναρκοπεδίου από μερίδα του Τύπου. Ο ίδιος όμως, σήμερα δεν ζει, σε συνέντευξή του στην «Αυγή» της 06/12/1964 ήταν κατηγορηματικός, ότι είχε γίνει πλήρης εκκαθάριση του ναρκοπεδίου και το ΓΕΣ το είχε βεβαιώσει με σχετικό πρωτόκολλο. Πάντως, σε πολλά μέρη της χώρας μας και τη δεκαετία του 1940, αλλά και αργότερα, πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και άλλοι τραυματίστηκαν σοβαρά (ακρωτηριάστηκαν αρκετοί), από νάρκες και πυρομαχικά που δεν είχαν εξουδετερωθεί…
Ένα πολύ πιθανό σενάριο για εγκληματική ενέργεια στον Γοργοπόταμο
Πώς όμως εμπλέκεται η CIA στην υπόθεση; Ο Γ. Ράγκος παραθέτει ένα πολύ πιθανό σενάριο που ανατρέπει όλα τα παραπάνω. Από 1-30/9/1963 πραγματοποιήθηκε η ετήσια στρατιωτική άσκηση «ΖΕΥΣ». Ήταν εκπαιδευτική άσκηση ανορθόδοξου πολέμου στην οποία εκτός από Έλληνες μετείχαν και Αμερικανοί. Από τις 11-16/06/1963 πήγαν στο Bad-Toltz της, τότε Δ. Γερμανίας, ο Διοικητής Καταδρομών Ταξίαρχος Κ. Κόλλιας, ο Ταγματάρχης Πεζικού Κ. Ασλανίδης, ο Λοχαγός Πεζικού Κ. Πισιώτης και αργότερα, ο αξιωματικός Μ. Κεκάκης. Αυτοί συνεννοήθηκαν για τις λεπτομέρειες της άσκησης.
Η άσκηση έγινε από 1-23 Σεπτεμβρίου 1963. Στην περιοχή του Γοργοποτάμου, εκτός από τους Έλληνες συμμετείχαν και 11 Αμερικανοί αξιωματικοί. Εντελώς συμπτωματικά, σε μια σπηλιά, βρέθηκαν άλλοι δύο που φορούσαν πολιτικά ρούχα και μιλούσαν ελληνικά. Ήταν Έλληνες ή Ελληνοαμερικανοί; Αρχικά συνελήφθησαν, αργότερα όμως αφέθηκαν ελεύθεροι με παρέμβαση των Αμερικανών, με την αιτιολογία ότι συμμετείχαν κι αυτοί στην άσκηση. Μάλιστα μεταφέρθηκαν στη Στυλίδα, όπου επιβιβάστηκαν σε αμερικανικό υποβρύχιο! Ο Γ. Ράγκος γράφει ότι πιθανότατα αυτοί οι δύο τοποθέτησαν, σε συνεργασία με Έλληνες αξιωματικούς, τις 4 νάρκες που εξερράγησαν το 1964. Οι νάρκες ήταν όντως παλιές, αλλά αναγομώθηκαν και επανασυναρμολογήθηκαν για να αποκτήσουν μέγιστη ισχύ. Σκοπός τους ήταν να σκοτώσουν αθώους στους εορτασμούς του Γοργοπόταμου το 1963, όμως ο κόσμος που ήταν σχετικά λίγος (5.000 περίπου), συγκεντρώθηκε γύρω από το μνημείο των εκτελεσθέντων για αντίποινα από τις δυνάμεις Κατοχής το 1942 και δεν διασκορπίστηκε, δεν τους επέτρεψε να δράσουν.
Το 1964 τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η κυβέρνηση υιοθέτησε τους εορτασμούς. Κάποιοι που γνώριζαν πού ακριβώς είχαν τοποθετηθεί οι νάρκες, πήγαν πριν τις 29 Νοεμβρίου για να ελέγξουν τη λειτουργική τους ετοιμότητα. Ο ένας χρόνος που μεσολάβησε βοήθησε τους δράστες. Οι νάρκες άρχισαν να σκουριάζουν, η βλάστηση γύρω τους έγινε πιο πυκνή, αναπτύχθηκαν ριζίδια κ.λπ. Όλο αυτό το διάστημα οι νάρκες ήταν ασφαλισμένες, γι’ αυτό δεν εξερράγησαν. Στις 29 Νοεμβρίου οι δράστες βρίσκονταν ανάμεσα στον κόσμο και απασφάλισαν τις νάρκες μετά την αναχώρηση των επισήμων. Έτσι εξηγείται η εσπευσμένη αποχώρηση του βουλευτή της ΕΡΕ Καλαντζή. Πριν την 29η Νοεμβρίου είχαν φθάσει διάφορα περίεργα σημειώματα στα γραφεία της ΕΔΑ, πληροφορίες στον δήμαρχο Λαμίας Αθανάσιο Κουνούπη, ενώ και κάποιοι άγνωστοι κινούνταν ύποπτα στην περιοχή του Γοργοποτάμου. Σύμφωνα με τον Γ. Ράγκο, επρόκειτο για ενέργεια της CIA με τη συνεργασία Ελλήνων αξιωματικών. Είναι άγνωστο αν ο πρωθυπουργός το 1963 Πιπινέλης γνώριζε τις συγκεκριμένες ενέργειες. Σκοπός όλων αυτών; Η αποσταθεροποίηση της χώρας…
Η δίκη της Λαμίας (Ιούνιος 1965)
Για τα γεγονότα που ακολούθησαν την έκρηξη, συνελήφθησαν 18 άτομα, ανάμεσά τους ο στρατηγός Αυγερόπουλος του ΕΛΑΣ και ο στρατηγός Κοσίντας του ΕΔΕΣ. Οι κατηγορίες ήταν στάση, αντίσταση κατά της αρχής, περιύβριση αρχής, σωματικές βλάβες, πρόκληση σε διχόνοια κλπ. Στη δίκη που έγινε στη Λαμία στις 26 Μαΐου του 1965 καταδικάστηκαν από 7 μήνες μέχρι 3 χρόνια οι στρατηγός Γ. Αυγερόπουλος, στρατηγός Ν. Κοσίντας (του ΕΔΕΣ), Σ. Μπέκιος, Κ. Τσόπουλος, Άννα Σολωμού-Τεριακή, Χρ. Μιχαλόπουλος (δήμαρχος Δάφνης Αθηνών), Φ. Σπυράτου, Α. Περγαντάς, Κ. Βαρσάμης, Δ. Χριστόπουλος. Ε. Καρπέτας και Λ. Σωτηρόπουλος. Οι υπόλοιποι αθωώθηκαν. Με δύο ακόμα δίκες που έγιναν στο Τριμελές Εφετείο Αθηνών τον Νοέμβριο του 1965 και τον Φεβρουάριο του 1966, το θέμα έκλεισε δικαστικά.
Επίλογος
Η υπόθεση «Γοργοπόταμος 1964» έχει πολλές σκοτεινές πτυχές. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα απόρρητα έγγραφα των Η.Π.Α., που αφορούν εκείνη την εποχή, έχουν δοθεί στη δημοσιότητα, κανένα όμως δεν αφορά τον Γοργοπόταμο! Η CIA «οργίαζε» τότε στην Ελλάδα, καθώς στη χώρα μας βρίσκονταν 3.000 πράκτορές της: Αμερικανοί, Ελληνοαμερικανοί και Έλληνες. Κλείνουμε, με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Γ. Ράγκου, προσυπογράφοντάς το: «Κοντολογίς, η έκρηξη της νάρκης στον Γοργοπόταμο, όπως και η δολοφονία του βουλευτή Γρ. Λαμπράκη, το «σαμποτάζ της ζάχαρης» σε μονάδα πυροβολικού στον Έβρο, η δίκη για την υπόθεση της οργάνωσης Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., η πτώση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου, καθώς και άλλα, μικρότερης εμβέλειας, αλλά πάντως σημαντικά περιστατικά της περιόδου εκείνης, αποτέλεσαν τους ενδιάμεσους σταθμούς, καθώς και την απαραίτητη προπαρασκευή, στον δρόμο προς τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967».
Στη μνήμη των αδικοχαμένων στον Γοργοπόταμο το 1964 παραθέτουμε τα ονόματά τους: Χρήστος Κεστίνης, από το Αιγίνιο Πιερίας, Γεώργιος Γιαννικούλης ή Γιαννακούλης, από την Άμφισσα, Ασημούλα Ραχιώτη, από την Παρνασσίδα, Κων/νος Λεμπέσης, από το Πέραμα Αττικής, Δημήτριος Μυλωνάς, από τη Λαμία, Νικόλαος Δασόπουλος, από τη Λιβαδειά, Ηρακλής Παπαζαχαριάς ή Ηρωδιών Παπαζαχαρίου, από την Υπάτη, Δήμος Τσεντεκίδης ή Τσιντικίδης, από το Αιγίνιο Πιερίας, Κων/νος Τσαρουχάς, από τα Βάγια Θηβών, Απόστολος Πολύμερος, από το Μοσχοχώρι Φθιώτιδας, Κωνσταντίνα Μπότη, από τη Λαμία, Κωνσταντίνος Κανιούρας, από την Καρδίτσα και η Κική Λιακοπούλου, από τον Δομοκό, 12 μόλις ετών…
Πηγή: ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΑΓΚΟΣ, «Η ΝΑΡΚΗ- Υπόθεση ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1964», Εκδόσεις ΕΝΤΟΣ.
