Πρώτη η Σικελία άνοιξε τον δρόμο για την επάνοδό τους στην Ελλάδα – Ποιες χώρες είναι διαθέσιμες να τα «απελευθερώσουν» και ποιες τηρούν σκληρή στάση
Ισχυρότερο από ποτέ είναι πλέον το αίτημα για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα από κάθε γωνιά της Γης όπου βρίσκονται διασκορπισμένα. Διότι μπορεί στη συνείδηση των περισσοτέρων τα ξενιτεμένα αριστουργήματα να βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, υπάρχουν ωστόσο πολυάριθμα ακόμη σπαράγματα από τον γλυπτό διάκοσμο του εμβληματικού μνημείου σε διάφορα μουσεία του κόσμου, τα οποία έφτασαν εκεί με διάφορους τρόπους και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.
Ένα από αυτά είναι και το θραύσμα Fagan, το οποίο επέστρεψε από το Μουσείο Antonino Salinas του Παλέρμο στο Μουσείο της Ακρόπολης, κατ’ αρχάς, ως δάνειο για οκτώ χρόνια, με την προοπτική όμως να παραμείνει μόνιμα σε ελληνικό έδαφος, καθώς έχει ήδη κατατεθεί το σχετικό αίτημα το οποίο μάλιστα υποστηρίζεται και από αρκετές πολιτιστικές δυνάμεις της άλλης πλευράς.
Οι συζητήσεις για την επιστροφή του πολύτιμου αυτού λίθου από την ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα, όπου απεικονίζονται οι θεοί του Ολύμπου, καθιστοί, να παρακολουθούν την πομπή και την παράδοση του πέπλου στην Αθηνά, την πολιούχο της Αθήνας, είχαν ξεκινήσει από τον Νοέμβριο του 2020 και είχαν θετική έκβαση, δεδομένου ότι σε λίγες ώρες το τμήμα του λίθου με τα κάτω άκρα της θεάς Αρτέμιδος θα βρίσκεται πλέον εκεί όπου ανήκει.
Η συμφωνία αυτή, όπως με έμφαση τόνισε ο περιφερειακός σύμβουλος για την Πολιτιστική Κληρονομιά και την Ταυτότητα της Σικελίας δρ Αλμπέρτο Σαμονά, «είναι εξέχουσας σημασίας καθώς η Σικελία με αυτό τον τρόπο γίνεται, στην πραγματικότητα, πρόδρομος στο θέμα της επιστροφής στην Ελλάδα των Μαρμάρων του Παρθενώνα, συμβάλλοντας καθοριστικά στη συζήτηση που διεξάγεται εδώ και καιρό σε παγκόσμιο επίπεδο».
Νωρίτερα, εξάλλου, είχε πραγματοποιηθεί μια κίνηση υψηλού συμβολισμού αλλά και ουσίας με την απόδοση από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο Μουσείο της Ακρόπολης δέκα θραυσμάτων, μέγιστου ύψους 32 εκατοστών, από γλυπτά που κοσμούσαν τις μετόπες, τη ζωφόρο και τα αετώματα του Παρθενώνα, τα οποία είχαν ταυτοποιηθεί στο παρελθόν από τον αρχαιολόγο Γιώργο Δεσπίνη.
Δύο από αυτά, ένα τμήμα κεφαλής νεανικής ανδρικής μορφής και ένα θραύσμα ανδρικής κεφαλής, βρήκαν την ακριβή τους θέση στη ζωφόρο. «Αυτό είναι ένα πρώτο αλλά πολύ σημαντικό βήμα στην προσπάθεια να συγκεντρωθούν εδώ, στο Μουσείο της Ακρόπολης, όλα τα μικρότερα και μεγαλύτερα μέρη του διακόσμου του Παρθενώνα που βρίσκονται σήμερα διάσπαρτα σε διάφορα μουσεία ανά τον κόσμο.
Η επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα δεν αποτελεί θέμα απόστασης, γιατί, είτε αυτά βρίσκονται εδώ στην Αθήνα είτε οπουδήποτε στον κόσμο, προορισμός τους είναι μόνο ο Ιερός Βράχος και το σπουδαίο αυτό μουσείο», δήλωσε με νόημα, κατά την επίσημη τελετή που πραγματοποιήθηκε, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, ο οποίος, σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, έχει τοποθετήσει το θέμα της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα πολύ ψηλά στην κυβερνητική ατζέντα, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την επιλογή του να το θέσει επισήμως το φθινόπωρο τόσο στην UNESCO όσο και στον Βρετανό πρωθυπουργό Μπόρις Τζόνσον.
Μια αντίστοιχη κίνηση με αυτήν της Σικελίας είχε γίνει όμως κατά το παρελθόν και από την πρυτανεία του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης με την απόφαση που έλαβε, τον Ιανουάριο του 2006, να επιστρέψει στο Μουσείο της Ακρόπολης θραύσμα προερχόμενο από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα το οποίο βρισκόταν στη συλλογή του.
Βρετανικό Μουσείο
Η συλλογή γλυπτών από την Ακρόπολη των Αθηνών, που αφαιρέθηκαν και εκλάπησαν από τον λόρδο Ελγιν κατά την περίοδο 1979-1803 και εκτίθενται από το 1936 στην αίθουσα Duveen του Βρετανικού Μουσείου, αντιπροσωπεύει περισσότερο από τον μισό του σωζόμενου γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα, μήκους 75 μέτρων από τα αρχικά 160 μέτρα. Συγκεκριμένα περιλαμβάνει 19 από τις σωζόμενες μορφές των αετωμάτων, 16 από τις σωζόμενες μετόπες, που απεικονίζουν μάχες μεταξύ των Λαπίθων και των Κενταύρων, και 56 από τους συνολικά 97 σωζόμενους λίθους της ζωφόρου. Αυτή τη στιγμή λοιπόν πάνω από το 50% της μοναδικά αριστοτεχνικής ζωφόρου του Παρθενώνα που απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων βρίσκεται εγκλωβισμένο σε έναν ξένο τόπο, περιμένοντας επί δεκαετίες ολόκληρες να έρθει η στιγμή που θα επανανεωθεί με τα υπόλοιπα κομμάτια της στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Στο Λούβρο
Το Λούβρο αποτελεί το δεύτερο μεγάλο ευρωπαϊκό μουσείο στο οποίο βρέθηκαν γλυπτά που αποσπάστηκαν από τον Παρθενώνα.
Φυσικός αυτουργός σε αυτή την περίπτωση ήταν ο αρχαιολάτρης και ζωγράφος Λουί Φρανσουά Σεμπαστιάν Φοβέλ, ο οποίος το 1788 ξήλωσε μια μετόπη από τη νότια πλευρά του Παρθενώνα στην οποία απεικονίζεται σκηνή της Κενταυρομαχίας με περιμετρικό πλάτος 160 μέτρων και ύψος 1,21 μέτρου και τη μετέφερε στη Γαλλία, έχοντας εξασφαλίσει γραπτή άδεια από τον σουλτάνο, για λογαριασμό του κόμη Μαρί Γκαμπριέλ Φλοράν Ογκίστ Ντε Σουαζέλ-Γκουφιέ, Γάλλου προξένου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Πρόκειται για τη 10η από τις συνολικά 92 μετόπες που είχε φιλοτεχνήσει ο Φειδίας και στην οποία απεικονίζεται μια Λαπιθίδα να τρέχει προσπαθώντας να αποφύγει έναν Κένταυρο.
Τον Αύγουστο του 2019 ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν είχε αποδεχτεί την πρόταση του Ελληνα πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη η μετόπη αυτή να έρθει ως δάνειο από το Παρίσι στην Αθήνα το 2021 με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Τα προβλήματα που επέφερε η πανδημία έβαλαν, όμως, εμπόδια στον παραπάνω προγραμματισμό.
Ενα ακόμα εντυπωσιακό γλυπτό, μια μεγάλη πλάκα 2 μέτρων από την ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα, που είναι γνωστή ως «Πλάκα των Εργαστίνων», βρίσκεται επίσης στο Λούβρο και απεικονίζει τις νεαρές παρθένες στις οποίες είχαν ανατεθεί από την πόλη των Αθηνών η ύφανση και η μεταφορά του ιερού πέπλου στην Ακρόπολη κατά την πομπή των Παναθηναίων που είχε αφετηρία τον Κεραμεικό.
Το πέπλο έντυνε το ξόανο της Αθηνάς που φυλασσόταν εντός του Ερεχθείου, τον λατρευτικό ναό του Ιερού Βράχου. Στην πλάκα αυτή διακρίνονται οκτώ μορφές, δύο ανδρικές και έξι γυναικείες.
Στην αίθουσα του Λούβρου με τις ελληνικές αρχαιότητες συναντάμε επίσης την Κεφαλή Rampin, που ανήκει στο άγαλμα του Ιππέα Rampin, ένα δεξιοτεχνικά σμιλεμένο σε μάρμαρο αρχαϊκό άγαλμα από την Ακρόπολη της Αθήνας, με σωζόμενο ύψος 83 εκατοστών, το οποίο αποδίδεται στον σπουδαίο γλύπτη Φαίδιμο. Του δόθηκε το συγκεκριμένο όνομα από τον Γάλλο συλλέκτη Πιέρ Ραμπέν, που το είχε αγοράσει τον 19ο αιώνα. Το υπόλοιπο μέρος του αγάλματος βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Αξίζει να σημειωθεί πως η κεφαλή του ιππέα βρέθηκε το 1877 στην Ακρόπολη και δωρήθηκε στο Μουσείο του Λούβρου, ενώ το υπόλοιπο τμήμα του γλυπτού ανακαλύφθηκε περίπου μία δεκαετία αργότερα στην περσική τάφρο και δεν είχε συσχετιστεί με την κεφαλή μέχρι το 1936.
Σμιλεμένη σε πεντελικό μάρμαρο από τον Φειδία είναι και η ύψους 40 εκατοστών Κεφαλή της Ιριδος, γνωστή και ως Κεφαλή Laborde, που επίσης βρίσκεται στο γαλλικό μουσείο.
Ανήκει στο άγαλμα της αγγελιαφόρου των θεών Ιριδας, που αποκολλήθηκε από τον κορμό του στον ενετικό βομβαρδισμό του 1687 και την κατάληψη της Αθήνας και μεταφέρθηκε κατ’ εντολήν του δόγη Φραντσέσκο Μοροζίνι από τον γραμματέα του Σάντρο Γκάλο στη Βενετία.
Εκεί αγοράστηκε από τον Γερμανό συλλέκτη Ντάβιντ Βέμπερ το 1824 και είκοσι χρόνια μετά από τον μαρκήσιο Λεόν Ντε Λαμπόρντ, για να πουληθεί τελικά το 1928 στο Λούβρο. Ο ακρωτηριασμένος κορμός του αγάλματος βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο.
Στην κεντρική Ευρώπη
Μετά τον βομβαρδισμό της Ακρόπολης από τον Μοροζίνι το 1687, άρχισαν η μεγάλη διαρπαγή και οι εγκληματικές λεηλασίες των Γλυπτών του Παρθενώνα. Ανάμεσα σε όλους εκείνους που υφάρπαζαν τα θραύσματα ήταν και κάποιοι Δανοί αξιωματικοί που μετέφεραν στην πατρίδα τους δύο μικρές κεφαλές του Κενταύρου και του Λαπίθη μαζί με τμήματα από τα πίσω σκέλη του τελευταίου από την τέταρτη νότια μετόπη της ζωφόρου, όπου απεικονίζεται η μάχη του Καινέα με έναν Κένταυρο, οι οποίες βρίσκονται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας.
Θραύσματα από τη ζωφόρο Παρθενώνα μεταφέρθηκαν επίσης στο Μουσείο Kunsthistorisches της Βιέννης -ανάμεσά τους οι κεφαλές δύο μορφών από τη βόρεια πλευρά της ζωφόρου και το άνω μέρος του κορμού γλυπτού από τη βόρεια πλευρά-, στο Βατικανό -με ένα από αυτά το κεφάλι ενός γενειοφόρου από μία ακόμη μετόπη-, στη Χαϊδελβέργη, στο Μόναχο και το Βερολίνο.
Στο μεταξύ, στη Γερμανία υπάρχει ένας αρκετά μεγάλος όγκος ελληνικών αρχαιοτήτων που προέρχονται από τη συλλογή του Γερμανού αρχαιολόγου Φρίντριχ Τιρς και είναι μοιρασμένες μεταξύ Χαϊδελβέργης και Καρλσρούης. Εκτιμάται πως δέκα και πλέον θραύσματα προέρχονται από τον Παρθενώνα.
Επιπλέον, από το 2018 η ελληνική κυβέρνηση έχει ζητήσει να επιστραφεί στη χώρα μας μια κεφαλή Κενταύρου από τη μετόπη του Παρθενώνα, ηλικίας μεγαλύτερης των 2.400 ετών, που εκτίθεται εδώ και 160 χρόνια στο Μουσείο Μάρτιν φον Βάγκνερ του Πανεπιστημίου Βίρτσμπουργκ, χωρίς ωστόσο να λάβει θετική απάντηση.
