Ο Πάπας Φραγκίσκος, ο εκλιπών ηγέτης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, που κηδεύεται σήμερα στις 11:00, είναι αναμφίβολα μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες του 21ου αιώνα. Για πάνω από μια δεκαετία ηγήθηκε της Καθολικής Εκκλησίας ως ο πρώτος Λατινοαμερικανός που ανέλαβε το αξίωμα του Πάπα.
O Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, γνωστός πλέον και ως «Πάπας των Φτωχών», είχε γεννηθεί στις 17 Δεκεμβρίου του 1936 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής. Η οικογένειά του καταγόταν από το Πεδεμόντιο της βόρειας Ιταλίας: λογιστής στους αργεντίνικους σιδηρόδρομους ο πατέρας του, νοικοκυρά η μητέρα του.
Στην ιερατική σχολή
Αφού πρώτα πήρε απολυτήριο τεχνικού λυκείου, αποφάσισε να μπει σε καθολική ιερατική σχολή. Στην συνέχεια έγινε μέλος του τάγματος των Ιησουιτών και σπούδασε φιλοσοφία. Το 1965 άρχισε να διδάσκει λογοτεχνία και ψυχολογία στο καθολικό κολέγιο του Σάντα Φε και, μετά από ένα χρόνο, σε θρησκευτικό ίδρυμα του Μπουένος Άιρες. Το 1969 χειροτονήθηκε ιερέας και έπειτα από ένα χρόνο ολοκλήρωσε και τις σπουδές του στην θεολογία.
Επί δεκαπέντε χρόνια δίδαξε σε καθολικά πανεπιστημιακά ιδρύματα, ενώ το 1986 μετέβη στην Γερμανία, όπου ολοκλήρωσε το διδακτορικό του. Το 1992 ορίσθηκε από τον πάπα Ιωάννη Παύλο Β’, επίσκοπος της πόλης Άουκα και αναπληρωτής επίσκοπος του Μπουένος Άιρες. Στις 28 Φεβρουαρίου του 1992, επελέγη ως αρχιεπίσκοπος του Μπουένος Άιρες και ολόκληρης της Αργεντινής.
Το 2001, ο Ιωάννης Παύλος ο Β’ τον όρισε καρδινάλιο και τον Απρίλιο του 2005 συμμετείχε στην εκλογή του Πάπα Βενέδικτου από το Κονκλάβιο.
Ο «Πάπας των φτωχών»
Ως αρχιεπίσκοπος του Μπουένος Άιρες, έδωσε έμφαση στην στήριξη των φτωχότερων πολιτών, στην διάδοση του λόγου του Θεού σε κάθε γωνιά της πόλης, στο να παραμείνουν «πάντα ανοικτές» οι πύλες όλων των εκκλησιών και στην στενή συνεργασία κληρικών και λαϊκών.
Ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο εξελέγη πάπας στις 13 Μαρτίου του 2013. Αποφάσισε να επιλέξει το όνομα Φραγκίσκος -δίνοντας έμφαση, κυρίως, στον τίτλο του επισκόπου Ρώμης- και να φορέσει σιδερένιο και όχι χρυσό σταυρό. «Tα αδέλφια μου, οι καρδινάλιοι, για να διαλέξουν τον νέο πάπα, έφτασαν μέχρι την άλλη άκρη του κόσμου», είπε στον πρώτο χαιρετισμό του προς τους πιστούς.
Σύμφωνα με όλους τους αναλυτές, αλλά και με τις καρδιές εκατομμυρίων πιστών, ήταν «ο πάπας των φτωχών», ο Άγιος Πατέρας των Καθολικών που έδωσε έμφαση στην βοήθεια και στην αλληλεγγύη προς τους μετανάστες, τους «τελευταίους» και τους ξεχασμένους. Έδωσε εντολή στις αρχές του Βατικανού να αφήνουν τους άστεγους να κοιμούνται στους δρόμους γύρω από τον ‘Αγιο Πέτρο, αλλά και μέσα στην Πλατεία της βασιλικής εκκλησίας. «Ποιος είμαι εγώ για να κρίνω έναν ομοφυλόφιλο, όταν ο ίδιος αναζητά τον δρόμο του Θεού;», ήταν η απάντηση που έδωσε σε δημοσιογράφο, επιστρέφοντας αεροπορικά από ένα από τα πρώτα ταξίδια του ως ποντίφικα.
Με αναφορά στον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά και στην ανθρωπιστική κρίση στην Γάζα, ο Φραγκίσκος επανέλαβε αμέτρητες φορές ότι «ο πόλεμος αποτελεί πάντα ήττα και κανείς δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνά». Μια ημέρα μετά την έναρξη της ρωσικής επίθεσης κατά της Ουκρανίας, ο Αργεντινός πάπας πήγε πεζός στην πρεσβεία της Ρωσίας για να ζητήσει με έμφαση από τον διπλωματικό εκπρόσωπο της Μόσχας να σιγήσουν τα όπλα.
Μία ενδιαφέρουσα αναδρομή σε μερικές από τις σημαντικότερες στιγμές της θητείας του παρουσίασε η Deutsche Welle:
Ποιοι είναι οι επικρατέστεροι υποψήφιοι για τη θέση του Πάπα – Όλο το τελετουργικό μέχρι τον λευκό καπνό και το «Habemus papam»
Δύο με τρεις εβδομάδες μετά την κηδεία του πάπα Φραγκίσκου, η σύνοδος των Καρδιναλίων θα συνέλθει στην Καπέλα Σιστίνα, το παρεκκλήσι της επίσημης κατοικίας του πάπα, για το «Κονκλάβιο», τη μυστικοπαθή διαδικασία εκλογής του νέου πάπα.
Την ημέρα της ψηφοφορίας η Καπέλα Σιστίνα, το αριστούργημα του Μιχαήλ Άγγελου, σφραγίζεται και οι καρδινάλιοι, που έχουν δώσει όρκο εχεμύθειας, κλειδώνονται μέσα. Μόνο οι καρδινάλιοι κάτω των 80 ετών έχουν δικαίωμα ψήφου για να εκλέξουν το διάδοχο του Φραγκίσκου, γράφοντας το όνομά του σε ένα ψηφοδέλτιο και τοποθετώντας το σε ένα δισκοπότηρο στην κορυφή του βωμού.
Εάν κανένας υποψήφιος δεν λάβει την απαιτούμενη πλειοψηφία των δύο τρίτων, πραγματοποιείται άλλος ένας γύρος ψηφοφορίας. Μπορεί να υπάρξουν έως και τέσσερις γύροι ανά ημέρα.
Μόλις καταμετρηθούν τα ψηφοδέλτια, καίγονται σε μια σόμπα μέσα στην Καπέλα Σιστίνα. Παράλληλα, μια δεύτερη σόμπα καίει μια χημική ουσία που στέλνει ένα σήμα καπνού μέσω καμινάδας στον έξω κόσμο: μαύρος καπνός σημαίνει ότι δεν έχει επιλεγεί νέος πάπας, λευκός καπνός σημαίνει ότι έχει επιλεγεί.
To cum clave (με κλειδί) με ρίζες 8 αιώνων
Πρόκειται για μια αυστηρά καθορισμένη τελετουργία με ρίζες που φτάνουν πίσω στον 13ο αιώνα, όταν οι καρδινάλιοι άρχισαν να «κλειδώνονται» (cum clave, δηλαδή «κλεισμένοι με κλειδί») για να επιταχύνουν την εκλογή και να αποτρέψουν εξωτερικές παρεμβάσεις.
Μέχρι και το 1978, οι καρδινάλιοι διέμεναν σε πρόχειρα δωμάτια κοντά στην Καπέλα Σιστίνα. Από το 2005, διαμένουν στον οίκο φιλοξενίας Santa Marta, ένα κτίριο με περίπου 130 δωμάτια, το οποίο σφραγίζεται κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Η μεταφορά των καρδιναλίων από και προς την Καπέλα Σιστίνα γίνεται με λεωφορεία, υπό αυστηρή ασφάλεια.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του Κονκλάβιου, οι συμμετέχοντες αποκόπτονται πλήρως από τον έξω κόσμο. Δεν επιτρέπεται η χρήση κινητών τηλεφώνων, διαδικτύου ή εφημερίδων, ενώ η Αστυνομία του Βατικανού χρησιμοποιεί ηλεκτρονικά μέσα επιτήρησης για την εφαρμογή των κανόνων.
Την πρώτη ημέρα της διαδικασίας πραγματοποιείται μία ψηφοφορία, ενώ τις επόμενες ημέρες οι καρδινάλιοι ψηφίζουν δύο φορές την ημέρα.
Αν δεν έχει εκλεγεί Πάπας έπειτα από 13 ημέρες, τότε γίνεται ψηφοφορία ανάμεσα στους δύο επικρατέστερους υποψηφίους, χωρίς όμως να αλλάξει η απαίτηση για αυξημένη πλειοψηφία. Ο στόχος είναι να επιτευχθεί πραγματική ενότητα και να αποτραπούν οι συμβιβαστικές επιλογές.
Μόλις εκλεγεί ο νέος πάπας, ένας εκπρόσωπος του Κολεγίου των Καρδιναλίων διαβάζει τη λατινική φράση habemus papam, που σημαίνει «Έχουμε Πάπα», από το κεντρικό μπαλκόνι της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου προς τους συγκεντρωμένους πιστούς.
Κατόπιν, ο νεοεκλεγείς πάπας, αφού επιλέξει ένα παπικό όνομα και φορέσει λευκό ράσο, βγαίνει στο μπαλκόνι για να απευθύνει την πρώτη του ομιλία.
Ποιοί είναι οι επικρατέστεροι υποψήφιοι
Οι παπικοί υποψήφιοι είναι γνωστοί ως «papabile». Η συντριπτική πλειοψηφία τους διορίστηκαν από τον Πάπα Φραγκίσκο, αν και δύο επιλέχθηκαν από τον Βενέδικτο XVI.
Εδώ είναι μερικοί από τους διεκδικητές.
Καρδινάλιος Πιέτρο Παρολίν, Υπουργός Εξωτερικών της Αγίας Έδρας
Θεωρείται μετριοπαθής υποψήφιος και «συνεχιστής» του Φραγκίσκου. Είναι υπουργός Εξωτερικών του Βατικανού από το 2013, διαδραματίζοντας βασικό ρόλο στις διπλωματικές υποθέσεις, συμπεριλαμβανομένων των λεπτών διαπραγματεύσεων με την Κίνα και τις κυβερνήσεις στη Μέση Ανατολή. Θεωρείται αξιόπιστος και έμπιστος παπικός εκπρόσωπος από διπλωμάτες.
Οι επικριτές του Παρολίν τον θεωρούν μοντερνιστή και πραγματιστή που τοποθετεί την ιδεολογία και τις διπλωματικές λύσεις πάνω από τις αλήθειες της πίστης. Για τους υποστηρικτές του, είναι ένας θαρραλέος ιδεαλιστής και υπέρμαχος της ειρήνης.
Καρδινάλιος Raymond Burke, 76 ετών, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής
Θεωρείται ο κορυφαίος αρχισυντηρητικός στην εκκλησία – υπέρμαχος της λατινικής λειτουργίας και δημόσιος επικριτής των φιλελεύθερων τάσεων του Πάπα Φραγκίσκου. Γεννημένος στο Ουισκόνσιν και πρώην αρχιεπίσκοπος του Σεντ Λούις αμφισβήτησε την προθυμία του Φραγκίσκου να επιτρέψει στα διαζευγμένα και ξαναπαντρεμένα ζευγάρια να λάβουν τη Θεία Ευχαριστία. Έχει επίσης αμφισβητήσει τη νέα γλώσσα της Εκκλησίας γύρω από την τεχνητή αντισύλληψη, τους ομοφυλόφιλους και τους πολιτικούς γάμους ως «ενοχλητική». Έγινε καρδινάλιος από τον Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ’ το 2010.
Καρδινάλιος Mario Grech, 67 ετών, Μάλτα
Είναι ο σημερινός γενικός γραμματέας της Συνόδου των Επισκόπων. Θεωρείται πιθανός μετριοπαθής διάδοχος του Πάπα Φραγκίσκου. Στο παρελθόν έχει μιλήσει για την ανάγκη προσέγγισης όσων εξοστρακίζονται από την Εκκλησία λόγω των σεξουαλικών τους προτιμήσεων ή της οικογενειακής τους κατάστασης. Έγινε καρδινάλιος το 2020 από τον Πάπα Φραγκίσκο.
Καρδινάλιος Ματέο Ζούπι, Αρχιεπίσκοπος της Μπολόνια
Ο Ζούπι που διορίστηκε καρδινάλιος από τον Φραγκίσκο το 2019, θεωρείται ότι ανήκει στην προοδευτική πτέρυγα της εκκλησίας και αναμένεται να συνεχίσει την κληρονομιά του, συμμεριζόμενος την ανησυχία του αείμνηστου Πάπα για τους φτωχούς και τους περιθωριοποιημένους.
Πριν από δύο χρόνια, ο Φραγκίσκος τον έκανε απεσταλμένο του Βατικανού για την ειρήνη στην Ουκρανία, υπό την ιδιότητα του οποίου επισκέφθηκε τη Μόσχα για να «ενθαρρύνει χειρονομίες ανθρωπιάς».
Ήταν μέλος της Καθολικής ανθρωπιστικής ομάδας Sant’Egidio, μιας ομάδας που βοήθησε να τερματιστεί ο εμφύλιος πόλεμος της Μοζαμβίκης το 1992.
Καρδινάλιος Λουίς Αντόνιο Ταγκλ, επικεφαλής του Γραφείου Ευαγγελισμού του Βατικανού
Ο Ταγκλ, πρώην αρχιεπίσκοπος της Μανίλα, αν εκλεγεί θα είναι ο πρώτος Ασιάτης Πάπας, που είναι η περιοχή με τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο καθολικό πληθυσμό. Κάποτε θεωρούνταν ο προτιμώμενος διάδοχος του Φραγκίσκου και ισχυρός υποψήφιος για τη συνέχιση της προοδευτικής ατζέντας του, αλλά πρόσφατα φαίνεται να έχει πέσει σε δυσμένεια στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας.
Για αρκετά χρόνια, ηγήθηκε του παγκόσμιου φιλανθρωπικού σκέλους της εκκλησίας. Το 2019, ο Φραγκίσκος του ζήτησε να γίνει επικεφαλής στο τμήμα ευαγγελισμού του Βατικανού, κάτι που τον οδήγησε να συνεργάζεται στενά με ηγέτες εκκλησιών στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Καρδινάλιος Πάμπλο Βιρτζίλιο Σιόνγκο, Επίσκοπος του Καλουκάν
Ο Καρδινάλιος Πάμπλο Βιρτζίλιο Σιόνγκο, Επίσκοπος του Καλουκάν, έγινε στόχος απειλών θανάτου και ποινικών διώξεων στην πατρίδα του, τις Φιλιππίνες κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Ροντρίγκο Ντουτέρτε.
Γνωστός ως Καρδινάλιος «Ambo» συμμερίζεται το όραμα του Φραγκίσκου για την εκκλησία και λέει ότι ο επόμενος Πάπας πρέπει να επικεντρωθεί στην οικοδόμηση μιας εκκλησίας που να είναι «περιεκτική».
Όπως και ο Ταγκλ, θα ήταν ο πρώτος πάπας -αν εκλεγεί- της Νοτιοανατολικής Ασίας και των Φιλιππίνων.
Καρδινάλιος Ζεράλ Σιπριέν Λακρουά, Αρχιεπίσκοπος του Κεμπέκ
Ο Καρδινάλιος Ζεράλ Σιπριέν Λακρουά, εστιάζει σε μια ιεραποστολική εκκλησία, όραμα που πιθανόν να του δώσει πόντους σε μια παπική εκλογή και οι ηγετικές του ικανότητες αναγνωρίστηκαν από τον Φραγκίσκο που τον επέλεξε ως μέλος του Συμβουλίου των Καρδιναλίων, του σώματος που συμβουλεύει τον Πάπα σε κρίσιμα ζητήματα.
Ο Λακρουά, ωστόσο, βρέθηκε αντιμέτωπος με ισχυρισμό για σεξουαλική κακοποίηση τη δεκαετία του 1980 από μια ανώνυμη γυναίκα που ήταν 17 ετών εκείνη την εποχή. Ο καρδινάλιος αρνήθηκε σθεναρά τους ισχυρισμούς – που περιέχονται σε μια πολιτική αγωγή κατά της αρχιεπισκοπής του Κεμπέκ – και ένας συνταξιούχος δικαστής, που ανατέθηκε από το Βατικανό να ερευνήσει τους ισχυρισμούς, αργότερα δεν βρήκε στοιχεία για σεξουαλική κακοποίηση. Ο ισχυρισμός θα μπορούσε να βλάψει την υποψηφιότητα του, αλλά το πόρισμα του δικαστή μπορεί επίσης να θεωρηθεί ότι έχει ήδη ελεγχθεί και ότι έχει απαλλαχθεί.
Καρδινάλιος Φριντολίν Αμπόνγκο Μπεσούνγκου, Αρχιεπίσκοπος της Κινσάσα
Ο Καρδινάλιος Αμπόνγκο αντιπροσωπεύει την αναπτυσσόμενη εκκλησία της Αφρικής και θα μπορούσε να απευθύνεται σε μια σημαντική μερίδα καρδιναλίων σε ένα κονκλάβιο.
Μέλος του θρησκευτικού τάγματος των Καπουτσίνων Φραγκισκανών – ένα τάγμα μοναχών που ακολουθεί τις διδασκαλίες του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης και του οποίου οι συνήθειες ενέπνευσαν το όνομα για τον «καπουτσίνο» – υπήρξε ισχυρός υπερασπιστής της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χωρίς να φοβάται να αντισταθεί στους πολέμαρχους και τη διαφθορά.
Καρδινάλιος Τζόζεφ Τόμπιν Αρχιεπίσκοπος του Νιούαρκ
Ο καρδινάλιος Τόμπιν έχει εργαστεί στη Ρώμη ως ανώτερος αξιωματούχος του Βατικανού και ως ηγέτης του τάγματος Redemptorist, μιας κοινότητας ιεραποστόλων που εργάζονται σε περισσότερες από 80 χώρες και με επίκεντρο τους φτωχούς. Η διεθνής του εμπειρία, η εργασία στο Βατικανό και η ηγεσία των καθολικών κοινοτήτων στην Ινδιανάπολη και το Νιούαρκ τον καθιστούν κορυφαίο υποψήφιο των ΗΠΑ στο επικείμενο κονκλάβιο.
Ο καρδινάλιος –ο οποίος μιλά επίσης ισπανικά, πορτογαλικά, γαλλικά και ιταλικά– υπήρξε υποστηρικτής των μεταναστών, αψηφώντας κάποτε την απαγόρευση του πρώην κυβερνήτη Μάικ Πενς για την επανεγκατάσταση προσφύγων από τη Συρία στην Ιντιάνα.
Καρδινάλιος Ρόμπερτ Πρεβόστ Έπαρχος του Γραφείου Επισκόπων του Βατικανού
Ο ρόλος του ως επικεφαλής του ισχυρού γραφείου του Βατικανού για διορισμούς επισκόπων, αξιολογώντας υποψηφίους και κάνοντας συστάσεις στον Πάπα είναι ζωτικός. Γεννημένος στο Σικάγο, είναι μέλος του Αυγουστινιανού θρησκευτικού τάγματος – του οποίου στη συνέχεια ηγήθηκε – και πέρασε πολλά χρόνια στο Περού.
Επιλέχθηκε από τον Φραγκίσκο για να ηγηθεί του επισκοπικού γραφείου του Βατικανού. Ενώ συχνά λέγεται ότι οι καρδινάλιοι εκλέκτορες πάντα αποφεύγουν να επιλέξουν έναν Πάπα από τις ΗΠΑ λόγω της παγκόσμιας πολιτικής επιρροής της Αμερικής, η μακρόχρονη εμπειρία του Πρεβόστ στο Περού μπορεί να βοηθήσει να μετριαστεί αυτή η στάση.
Καρδινάλιος Ταρσίζιος Ισάο Κικούτσι Αρχιεπίσκοπος του Τόκιο
Ιεραπόστολος που εξελέγη ως επικεφαλής του φιλανθρωπικού σκέλους της εκκλησίας (Caritas) το 2023, ο Κικούτσι γνωρίζει καλά τα παγκόσμια εκκλησιαστικά θέματα και θα δώσει συνέχεια στις ποιμαντικές προτεραιότητες του Φραγκίσκου. Πέρασε πολλά χρόνια δουλεύοντας στην Αφρική, μεταξύ άλλων ως ιεραπόστολος στην Γκάνα και βοηθώντας πρόσφυγες που διέφυγαν από τη γενοκτονία της Ρουάντα το 1994.
Επίσης διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο στην ιαπωνική εκκλησία. Η εμπειρία του στη διακονία σε διάφορες χώρες θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πλεονέκτημα, ενώ οι ηγετικές του ικανότητες έχουν ήδη αναγνωριστεί μέσω της εκλογής του να ηγηθεί της διάσκεψης των Ιαπώνων επισκόπων, Caritas και ως γενικός γραμματέας της Ομοσπονδίας Επισκόπων της Ασίας.
Καρδινάλιος Μάικλ Τσέρνι επικεφαλής του γραφείου κοινωνικής δικαιοσύνης του Βατικανού
Ο Τσέρνι γεννήθηκε στην Τσεχοσλοβακία αλλά μεγάλωσε στον Καναδά αφού οι γονείς του μετανάστευσαν εκεί το 1948. Εντάχθηκε στους Ιησουίτες το 1963. Στο Βατικανό, ήταν ο άνθρωπος του Φραγκίσκου για θέματα μεταναστών και αργότερα διορίστηκε επικεφαλής του τμήματος του Βατικανού για την προώθηση της ανθρώπινης ανάπτυξης.
Μερικοί καρδινάλιοι μπορεί να μην θέλουν άλλον Ιησουίτη πάπα, αλλά ο Τσέρνι έχει ισχυρές οργανωτικές ικανότητες και παγκόσμια εμπειρία, που τον κρατά στα φαβορί της διαδοχής.
Καρδινάλιος Ζαν Κλοντ Χόλεριχ Αρχιεπίσκοπος του Λουξεμβούργου
Κέρδισε επαίνους για το πώς συντόνισε δύο ζωτικής σημασίας πρόσφατες συνόδους κορυφής στο Βατικανό για τη μεταρρύθμιση της εκκλησίας (σύνοδοι) και είναι Ιησουίτης, όπως ο Φραγκίσκος. Ο Χόλεριχ πέρασε πολλά χρόνια στην Ιαπωνία και μιλά άπταιστα πολλές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των ιαπωνικών, έτσι θα μπορούσε να προσελκύσει ψηφοφόρους από μια σειρά χωρών.
Είναι υπέρμαχος των εκκλησιαστικών μεταρρυθμίσεων, έχει εργαστεί ως ένας από τους στενότερους συμβούλους του Φραγκίσκου.
Καρδινάλιος Πέτερ Έρντο Αρχιεπίσκοπος του Έστεργκομ – Βουδαπέστη
Ο Ούγγρος καρδινάλιος έχει τη στήριξη από τη συντηρητική πτέρυγα που θα ήθελαν ο επόμενος Πάπας να πάει την εκκλησία σε διαφορετική κατεύθυνση από τον Φραγκίσκο.
Ο Έρντο, που θεωρείται σύμμαχος του Βίκτορ Όρμπαν, έχει ισχυριστεί ότι η υποδοχή προσφύγων στην Ουγγαρία θα ισοδυναμούσε με εμπορία ανθρώπων, ενώ σε ζητήματα εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης ο τόνος του ήταν συντηρητικός. Παρά ταύτα, μπορεί να είναι ένας ελκυστικός υποψήφιος για όσους αναζητούν έναν Πάπα που θα καθορίζει τους κανόνες της εκκλησίας με δύναμη και σαφήνεια, αν και δεν θεωρείται ούτε χαρισματικός ούτε επικοινωνιακός
