Ο Ρωμανός ο Μελωδός εκστασιασμένος από το Θείο Πάθος και την Ανάσταση του Ιησού Χριστού, έγραψε :
Ο θάνατος τελείως αφανίσθηκε,
Θεάνθρωπε, με την Ανάστασή Σου.
Γι’ αυτό και εμείς που με το Πάθος σου καυχόμαστε
Πάντοτε έχουμε γιορτή και χαρμοσύνη
και με αγαλλίαση φωνάζουμε
«Ο Κύριος αναστήθηκε».
Ρωμανού Μελωδού Ύμνοι στον Χριστό (Μετάφραση αρχιμανδρίτη Ανανία Κουστένη)
«Εγώ ειμί η ανάστασις και η ζωή, ο πιστεύων εις εμέ καν αποθάνη ζήσεται» (Ιω. 11,25)
Η Εκκλησία θυμάται την κάθοδο του Ιησού στον Άδη.
Το πρωί τελείται ο εσπερινός του Μεγάλου Σαββάτου και λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Η ακολουθία έχει αναστάσιμο και πανηγυρικό χαρακτήρα. Είναι η λεγομένη Πρώτη Ανάσταση. Μετά την ανάγνωση της προφητείας του Ιωνά, του οποίου προτυπώνει την ταφή και την ανάσταση του Κυρίου, αντηχεί ως νικητήριος ιαχή ο ψαλμικός στίχος:
Ανάστα, ο Θεός, κρίνον την γην
ότι συ κληρονομήσεις
εν πάσι τους έθνεσι.
και ο ιερεύς πετά στους πιστούς φύλλα δάφνης (βάγια).
Αμέσως μετά, διαβάζεται το Ευαγγέλιο, που έχει αναστάσιμο περιεχόμενο (Κατά Ματθαίον κη’ 1-20):
Σεισμός εγένετο μέγας, καθώς οι Μυροφόρες, πλησιάζουν τον Τάφο του Ιησού. Άγγελος Κυρίου αποσφραγίζει τον τάφο. Όταν οι δύο γυναίκες καταφθάνουν τον βλέπουν κενό και τον Άγγελο να τους αναγγέλλει ότι «Κύριος Ανέστη». Το χαρμόσυνο γεγονός θα πρέπει να το διαμηνύσουν στους μαθητές του. Ο Χριστός εμφανίζεται στις δύο γυναίκες. Σύναξη των 11 μαθητών και εμφάνιση του Χριστού ενώπιόν τους. Τους προτρέπει: «Πορευθέντες μαθητεύσαντες πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός του Υιού και του Αγίου Πνεύματος.
Η ακολουθία της Κυριακής του Πάσχα, ο όρθρος και η Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου ψάλλονται τα μεσάνυχτα του Σαββάτου προς Κυριακή.
Το Σάββατο, αφού συγκεντρώθηκαν οι αρχιερείς και οι Φαρισαίοι στο Πόντιο Πιλάτο, τον παρακάλεσαν να ασφαλίσει τον τάφο του Ιησού για τρεις ημέρες διότι, καθώς έλεγαν, «έχουμε υποψία μήπως οι μαθητές Του, αφού κλέψουν την νύχτα το ενταφιασμένο Του σώμα κηρύξουν έπειτα στο λαό ως αληθινή την ανάσταση την οποία προείπε ο πλάνος εκείνος, όταν ακόμη ζούσε και τότε θα είναι η τελευταία πλάνη χειρότερη της πρώτης».
Αφού είπαν αυτά στον Πόντιο Πιλάτο και αφού πήραν την άδεια του, έφυγαν και σφράγισαν τον τάφο τοποθετώντας εκεί για ασφάλεια του κουστωδία, δηλαδή στρατιωτική φρουρά.
Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου γιορτάζουμε «την θεόσωμον ταφήν» και «την εις άδου κάθοδον», δηλαδή την ταφή του Κυρίου και την κάθοδο Του στον Άδη, όπου κήρυξε σε όλους τους νεκρούς. Βέβαια, η ταφή έγινε τα απόγευμα της Μ. Παρασκευής, ωστόσο η Εκκλησία έκρινε ορθό να αφιερώσει ιδιαίτερη μέρα προς τιμήν και μελέτη του μυστηριώδους αυτού γεγονότος.
Αποβραδίς έχουν αλλάξει όλα τα πένθιμα καλύμματα του ναού και έχει στολισθεί με κόκκινα, αναστάσιμα. Στα Ιεροσόλυμα, η τελετή της Αφής του Αγίου Φωτός και της Ανάστασης του Κυρίου, γίνονται το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου.
Στην Ελλάδα η Θεία Λειτουργία της Αναστάσεως γίνεται το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας, στις 12 ακριβώς τα μεσάνυχτα, σβήνουν τα φώτα της εκκλησίας και ο ιερέας προβάλει στην Ωραία Πύλη, κρατώντας σε κάθε χέρι από μία δεσμίδα τριάντα τριών κεριών με το Άγιο Φως, ψάλλοντας το «Δεύτε λάβετε Φως…».
Στη συνέχεια ιερείς, ψάλτες και πιστοί βγαίνουν στο περίβολο της εκκλησίας όπου γίνεται η ανάγνωση του Ευαγγελίου της Αναστάσεως και ψάλλεται το «Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι, ζωήν χαρισάμενος».
Αμέσως μετά αρχίζουν να πέφτουν πυροτεχνήματα και βεγγαλικά. Μετά την Ανάσταση, οι πιστοί μεταφέρουν στο σπίτι τους το Άγιο Φως. Στην είσοδο του σπιτιού τους, κάνουν, με τον καπνό της λαμπάδας, το σχήμα του σταυρού. Μετά ανάβουν το καντήλι και προσπαθούν να το κρατήσουν τουλάχιστον τρεις με σαράντα ημέρες.
Στη συνέχεια κάθονται στο Πασχαλινό τραπέζι για να φάνε την πατροπαράδοτη μαγειρίτσα (σούπα από αρνίσια ή βοδινά εντόσθια). Τσουγκρίζουν κόκκινα αυγά και τρώνε κουλούρια και τσουρέκια. Για να φτιάξουν τις λαμπρόπιτες, βάζουν ζυμάρι μέσα σε στρογγυλό ταψί, και φτιάχνουν κάτι σαν πηγάδι μέσα στη μέση της ζύμης, το γεμίζουν με γέμιση από τυρί και αυγά και τις αλείφουν με αυγό πριν τις ψήσουν.
Έθιμα
Ιεροσόλυμα: Το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, ο εκάστοτε Πατριάρχης Ιεροσολύμων προβαίνει στην τελετή Αφής του Αγίου Φωτός στο ναό της Αναστάσεως. Πρόκειται για μια πανάρχαια τελετουργία, με θαυματουργικό υπόβαθρο και αμφιλεγόμενο χαρακτήρα.
Αθήνα: Το Άγιο Φως καταφθάνει στην Αθήνα το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου με ειδική πτήση της Αegean (παλαιότερα της Ολυμπιακής), με εξαίρεση το 2018, οπότε μεταφέρθηκε με το πρωθυπουργικό αεροπλάνο. Στην συνέχεια διαμοιράζεται ανά τη χώρα για να μοιρασθεί το βράδυ της Ανάστασης στους πιστούς («Δεύτε λάβετε φως»). Κατά την άφιξη του Αγίου Φωτός στο αεροδρόμιο στο «Ελευθέριος Βενιζέλος», του αποδίδονται τιμές αρχηγού κράτους (!). Η μεταφορά του Αγίου Φωτός αεροπορικώς στην Ελλάδα, αμέσως μετά την αμφιλεγόμενη αφή του στο Ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα, ξεκίνησε το 1988 με πρωτοβουλία του επιχειρηματία Ιάκωβου Οικονομίδη, ιδιοκτήτη τουριστικού πρακτορείου. Από το 2002 τη μεταφορά του Αγίου Φωτός ανέλαβε του ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών.
Κέρκυρα: Στις 6 το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου πραγματοποιείται το έθιμο του τεχνητού σεισμού στο ναό της Παναγίας των Ξένων. Γίνεται μετά το τέλος του «Αποστόλου» και αποτελεί αναπαράσταση του σεισμού που περιγράφεται στο Ιερό Ευαγγέλιο, ως επακόλουθο θριαμβικό γεγονός της Αναστάσεως του Κυρίου. Στις 9 το πρωί γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα. Μαζί λιτανεύεται και το σκήνωμα του Αγίου Σπυρίδωνα, σε ανάμνηση του θαύματος του Αγίου, που έσωσε τον Κερκυραϊκό λαό από τη σιτοδεία. Στις 11 το πρωί, όταν τελειώσει η ακολουθία της πρώτης Ανάστασης στη Μητρόπολη και αφού τελειώσει και η περιφορά του επιταφίου του Αγίου Σπυρίδωνα, χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών και από τα παράθυρα των σπιτιών πέφτουν κατά χιλιάδες, πήλινα δοχεία γεμάτα νερό (μπότηδες) στους δρόμους, με μεγάλο κρότο. Αυτό το έθιμο έχει τις ρίζες του στο χωρίον του δεύτερου Ψαλμού του Δαυίδ «Ποιμανείς αυτούς εν ράβδω σιδηρά, ως σκεύη κεραμέως συντρίψεις αυτούς» (Ψαλμός Β’ ,9).
Οι Κερκυραίοι, όμως, δεν μένουν εκεί και συνεχίζουν αμέσως μετά για το «Μαστέλο» (βαρέλι). Στην Πίνια, μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Βασιλείου, τοποθετείται ένα ξύλινο βαρέλι γεμάτο με νερό. Ο κόσμος ρίχνει νομίσματα για ευχές στο νερό και μόλις ακουστούν οι καμπάνες τρέχουν να μπουν στο βαρέλι. Όποιος προλάβει να μπει, παίρνει τα χρήματα, αφού έχει γίνει μουσκίδι κι έχει μπουγελώσει και όσους είναι τριγύρω.
Κως: Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, οι εκκλησίες στρώνονται με μικρά μοβ μυρωμένα λουλούδια του βουνού που λέγονται λαμπρές. Οι νοικοκυρές φτιάχνουν τις λαμπρόπιττες και το γεμιστό αρνί.
Ζάκυνθος: Στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων, η περιφορά του Επιταφίου, σύμφωνα με παμπάλαιο τοπικό έθιμο, γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου, ενώ με την ανατολή του ηλίου, ο Δεσπότης «σηκώνει» την Ανάσταση. Με το πρώτο χτύπημα της καμπάνας, ο Δεσπότης αφήνει ελεύθερα άσπρα περιστέρια, ενώ από το καμπαναριό πετάνε στο δρόμο πήλινα δοχεία, όπως και όλοι οι κάτοικοι του νησιού από τα παράθυρά τους.
Λευκάδα: Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, η Φιλαρμονική παίζει στους δρόμους της πόλης χαρούμενους σκοπούς, ενώ οι νοικοκυρές πετούν και σπάζουν έξω από τα σπίτια τους διάφορα πήλινα αγγεία.
Σκιάθος: Η περιφορά του Επιταφίου ξεκινά στις 4 το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Οι Επιτάφιοι της Παναγίας και των Τριών Ιεραρχών συναντιούνται και περιφέρονται στα καλντερίμια του νησιού, με τον «προεξάρχοντα» (ή τελάλη) να απαγγέλλει δυνατά τους θρηνητικούς ψαλμούς και πίσω του να ψάλλουν οι πιστοί.
Άγιο Όρος: Η περιφορά του Επιταφίου γίνεται μετά τα μεσάνυχτα της Μεγάλης Παρασκευής, ενώ η Ανάσταση στις 2 το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου.
Αθήνα: Με χτυπήματα στα στασίδια και παρατεταμένες κωδωνοκρουσίες υποδέχονται πιστοί και κλήρος την Πρώτη Ανάσταση, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, στον Ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στην Ομόνοια.
Χίος: Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου ξεκινά ο περίφημος «ρουκετοπόλεμος» στον Βροντάδο, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην τουρκική κατοχή και τα τελευταία χρόνια προσελκύει το ενδιαφέρον των μεγάλων διεθνών μέσων ενημέρωσης. Αρχικά, οι κάτοικοι των ενοριών του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας Ερειθιανής, εκκλησιών που βρίσκονται αντικριστά, έφτιαχναν αυτοσχέδια κανονάκια. Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, αυτά εξελίχθηκαν σε αυτοσχέδιες ρουκέτες, βεγγαλικά, φτιαγμένα από νίτρο, θειάφι και μπαρούτι. Η προετοιμασία των ρουκετών αρχίζει μετά το Πάσχα για να είναι έτοιμες την επόμενη χρονιά.
Τυρός: Στο παραθαλάσσιο χωριό της Αρκαδίας, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου αναβιώνει ένα μοναδικό έθιμο, το κάψιμο του Ιούδα μέσα στη θάλασσα. Σε μια πλωτή πλατφόρμα τοποθετούνται ξύλα και από πάνω τους κρέμεται ένα ανθρώπινο ομοίωμα. Στη συνέχεια μπαίνει το μπουρλότο από τους Τσάκωνες πυρπολητές και το ομοίωμα παραδίδεται στη φωτιά, με τη συνοδεία φαντασμαγορικών πυροτεχνημάτων και ισχυρών δυναμιτών.
Κύθνος: Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου επικρατεί το έθιμο του «συχώριου». Όλοι όσοι έχουν πεθαμένους συγγενείς φέρνουν στην εκκλησία ψητά, κρασί και ψωμί, τα οποία έχει «διαβάσει» ο παπάς και τα προσφέρουν στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού.
