Κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας καριέρας του στην Ισπανία, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός με τo ιταλικό προσωνύμιο El Greco (ο Έλληνας) φιλοτέχνησε πολυάριθμους πίνακες με τον Χριστό να μεταφέρει τον σταυρό. Η πρωιμότερη εκδοχή του θέματος, δεν είναι μια αφηγηματική σκηνή: δεν απεικονίζονται άλλες μορφές και το σκηνικό δεν είναι αναγνωρίσιμο. Αντιθέτως, πρόκειται για μια κατανυκτική εικόνα με χαρακτηριστική αμεσότητα. Η θυσία του Χριστού για την ανθρωπότητα εκφράζεται μέσα από το απαλό κράτημα -σαν αγκαλιά- του σταυρού και το ουράνιο βλέμμα του.
Ο Χριστός πορεύεται προς τον Γολγοθά αίρων τον Σταυρόν του μαρτυρίου, που μοιάζει να μην έχει διόλου βάρος, όπως υποδηλώνουν και τα χέρια του Θεανθρώπου, που ακουμπούν πάνω του ανάλαφρα αντί να τον στηρίζουν. Ο Ιησούς απεικονίζεται μετωπικά, με τον ακάνθινο στέφανο στο κεφάλι, από όπου σταγόνες αίματος κυλούν πάνω στο γαλήνιο πρόσωπό του. Τα μάτια του, έμπλεα δακρύων, στρέφονται προς τον ουρανό, όπως ακριβώς και στον πίνακα με τον Διαμερισμό των ιματίων (Espolio), που έχει ανάλογα τυπολογικά χαρακτηριστικά.
Αυτή η λατρευτική εικόνα, μία από τις ωραιότερες του Ελ Γκρέκο, ζωγραφίστηκε πιθανότατα γύρω στο 1580-85, αν κρίνουμε από τις συγκριτικά κανονικές αναλογίες και την αίσθηση του όγκου της μορφής, τη συγκρατημένη έκφραση και τον νατουραλιστικό χειρισμό, ο οποίος είναι ιδιαίτερα εμφανής στο ακάνθινο στεφάνι, τα μαλλιά και τα γένια του Χριστού (βλ. J. Brown στο Sterling et al. 1998, σ. 173). Είναι γνωστές τουλάχιστον επτά εκδοχές αυτής της σύνθεσης, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται εκείνες ενός κάπως διαφορετικού τύπου, σημειώνοντας την επιρροή σε αυτόν τον τύπο του μαρμάρινου Αναστάντος Χριστού του Μιχαήλ Άγγελου στη Santa Maria sopra Minerva, Ρώμη). Λαμβάνοντας υπόψη την τεχνοτροπία και την εξαιρετική ποιότητά του, το έργο που βρίσκεται στο Met είναι πιθανότατα το πρώτο που ζωγράφισε ο Ελ Γκρέκο στην Ισπανία.
Το θέμα, το οποίο απομονώνει τον Χριστό από τις αφηγηματικές σκηνές του δρόμου προς τον Γολγοθά, αναπτύχθηκε κυρίως από βορειοϊταλούς καλλιτέχνες των αρχών του 1500, όπως ο Giovanni Bellini, ο Sebastiano del Piombo, ο Andrea Solario και άλλοι. Ο Ελ Γκρέκο πιθανότατα είδε τον Χριστό που μεταφέρει τον Σταυρό (Κρατικό Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη) του Σεμπαστιάνο, ο οποίος τον ζωγράφισε στα μέσα της δεκαετίας του 1530 για τον Φερνάντο ντα Σίλβα, 4ο Κόντε ντε Σιφουέντες (πεθ. 1546), ο οποίος τον μετέφερε στην Ισπανία, όπου μπήκε στη βασιλική συλλογή. Ο πίνακας, σε σχιστόλιθο, αποτέλεσε θησαυρό του Φιλίππου Β’ και κρεμάστηκε στο μοναστήρι El Escorial. Ήταν προφανώς γνωστή σε ορισμένους καλλιτέχνες, ιδίως στον Luis de Morales (περίπου 1520-1586;), ο οποίος ζωγράφισε διάφορες εκδοχές της σύνθεσης, με έναν πιο θλιβερό και θνησιγενή Χριστό (ένα παράδειγμα, με ημερομηνία 1566, βρίσκεται στο Museo del Patriarca της Βαλένθια).
Στoν πίνακα του Ελ Γκρέκο, ο καλλιτέχνης απομακρύνεται έντονα από τον πάσχοντα τύπο του Χριστού, που λυγίζει κάτω από το βάρος του σταυρού, και καθιερώνεται ένας νέος τύπος στον οποίο ο Σωτήρας κοιτάζει εκστασιασμένος προς τον Θεό και αγκαλιάζει τον σταυρό ως όργανο της δικής του σωτηρίας. Η μετωπική στάση και το βλέμμα προς τα πάνω θυμίζουν κάποιους πίνακες του Αναστάντος Χριστού από βορειοϊταλούς δασκάλους (όπως ο Ambrogio Bergognone και ο Andrea Previtali), καθώς και μαρτυρικών αγίων όπως ο Άγιος Σεβαστιανός. Στα τέλη της δεκαετίας του 1570 και στις αρχές της δεκαετίας του 1580 ο Ελ Γκρέκο ζωγράφισε αρκετούς αγίους, και τον ίδιο τον Χριστό, σε παρόμοιες στάσεις, για παράδειγμα τον Άγιο Σεβαστιανό (ο μεγάλος καμβάς στην Παλένθια, περίπου το 1577-78), τη Μαρία Μαγδαληνή σε μετάνοια (αρχές της δεκαετίας του 1580, Worcester Art Museum), ο Άγιος Πέτρος σε μετάνοια (δεκαετία του 1580- Μουσείο Bowes, Barnard Castle, County Durham), και η γαλήνια μορφή του Χριστού, που αδιαφορεί για τους βασανιστές του, στο έργο Η απογύμνωση του Χριστού (“El Espolio”), του 1577-79, στο σκευοφυλάκιο του καθεδρικού ναού του Τολέδο.
Η ιδέα του Ελ Γκρέκο για τον Χριστό που μεταφέρει τον Σταυρό ήταν μια αξιοσημείωτη απόκλιση από τον κανόνα στην Ισπανία, όπου η έμφαση στον πόνο του Χριστού συναντάται σε όλη τη δεκαετία του 1500 και 1600, σε πίνακες ζωγραφικής, πολυχρωμιωμένα ξύλινα γλυπτά, θρησκευτικές λιτανείες και στη λογοτεχνία. Φαίνεται πιθανό ότι η Αγία Τερέζα της Αβίλας (1515-1582), η οποία είχε οπαδούς στο Τολέδο, μπορεί να συγκαταλέγεται μεταξύ εκείνων που ενθάρρυναν την αντίληψη του Ελ Γκρέκο για τον Χριστό σε διάφορους τύπους λατρευτικών εικόνων, ως μια μορφή σε μυστική επικοινωνία με τον Θεό και σε μια κατάσταση θείας Χάριτος πέρα από τις κοσμικές αισθήσεις (το ακάνθινο στεφάνι και ο βαρύς σταυρός δεν κάνουν καμία εντύπωση εδώ). Ως αντικείμενα ενατένισης οι εκδοχές του καλλιτέχνη για το θέμα αυτό πρέπει να αποτελούσαν έμπνευση για την ελπίδα και την πίστη.
Με πληροφορίες από metmuseum.org
