ΑΝΤΙΓΟΝΗ
Η θρυλική Οικουμενική ηρωϊδα της Επτάπυλης Θηβαϊκής Πολιτείας
Κατσέλης Γεώργιος – Μαθηματικός – π. προϊστάμενος Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βοιωτίας
«Νόμος πάντων βασιλεύς θνητών τε και αθανάτων», γράφει ο Θηβαίος λυρικός ποιητής Πίνδαρος (522-443 π.Χ).`
«Δυο πράγματα γεμίζουν τη ψυχή μου με θαυμασμό και σεβασμό όσο τα σκέφτομαι και εμβαθύνω σε αυτά: ο έναστρος ουρανός από πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου» έγραψε ο Γερμανός φυσικός επιστήμονας και φιλόσοφος Ιμάνουελ Κάντ (1724-1804 μ.Χ).
Στην Θήβα και στην Βοιωτία αναφέρονται 7 αρχετυπικοί μύθοι:
α) Ο μύθος του Κάδμου
β) Ο μύθος της Νιόβης
γ) Ο μύθος του Διονύσου
δ) Ο μύθος του Φροίξου με την Ινώ και του Ιάσονα με την Μήδεια
ε) Ο μύθος του Ηρακλή
στ) Ο μύθος του Τροφωνίου, και
ζ) Ο μύθος του Οιδίποδα.
Οι Βοιωτικοί αυτοί μύθοι έγιναν τα υπόβαθρα, για τα αριστουργήματα του αρχαίου θεατρικού λόγου, ιδιαίτερα δε ο λεγόμενος «Δραματικός Θηβαϊκός Κύκλος των Λαβδακιδών».
Τρεις ήταν οι δραματικοί κύκλοι της αρχαιότητας: Ο Τρωϊκός, ο Αργοναυτικός και ο Θηβαϊκός.
Από το «Θηβαϊκό δραματικό κύκλο» διασώθηκαν 7 τραγωδίες, που κατ΄αλφαβητική σειρά είναι οι εξής:
α) Αντιγόνη (Σοφοκλής, 496-406 π.Χ)
β) Βάκχες (Ευριπίδης, 485-406 π.Χ)
γ) Επτά επί Θήβας (Αισχύλος, 525-456 π.Χ)
δ) Ηρακλής μαινόμενος (Ευριπίδης)
ε) Οιδίπους επί Κολωνώ (Σοφοκλής)
στ) Οιδίπους Τύραννος (Σοφοκλής)
ζ) Φοίνισαι (Ευριπίδης)
Το δραματικό έργο με τίτλο «Αντιγόνη», που γράφτηκε από τον Σοφοκλή και παίχτηκε το 441 π.Χ, προκάλεσε και προκαλεί διαχρονικά παγκόσμια περίπλοκα, πολύπλοκα, αξιακά, φιλοσοφικά, ηθικα, πολιτικά, κοινωνικά και αισθητικά ερωτήματα:
α) Τι εκφράζει; Τι διδάσκει; Τι υποκρύπτει;
β) Ποιά διλλήματα θέτει, που έχουν διαχρονικότητα και διαρκή επικαιρότητα;
γ) Ποιά αιτιακά συγκρουσιακά δίπολα εμπλέκει και ποιές υπερβάσεις;
δ) Γιατί παίζεται θεατρικά σε όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες του πλανήτη για περίπου 2.500 χρόνια;
Γιατί ασχολήθηκαν με την «Αντιγόνη» διαχρονικά διάσημοι, όπως:
Φιλόσοφοί : Κάντ, Χέγκελ, Νίτσε
Ποιητές: Σεφέρης, Ρίτσος, Holderlim
Μουσικοί: Honegger, Orff
Εικαστικοί: Λύτρας, Χαλεπάς, Poussim
Μυθιστοριογράφοι: Bauchau
Καταγράφοντας τη δική τους εκδοχή και άποψη για τις έννοιες και τα αινίγματα του μύθου – τραγωδίας.
Η Αντιγόνη είναι απόγονος της μυθικής οικογένειας των Λαβδακιδών, που βασίλευε στην Θήβα. Η πόλη τη περίοδο αυτή κυβερνάται με το παραδοσιακό πολιτικό σχήμα, πολιτεία της «Πόλης» και το πολίτευμα της Κληρονομικής ιεραρχικής βασιλείας.
Οι εξουσίες της ΘηβαΪκης Πολιτείας (θρησκευτική, στρατιωτική, οικονομική, εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) ασκούνται από ένα μόνο πρόσωπο, τον μονάρχη – βασιλιά.
Η Αντιγόνη είναι κόρη του βασιλιά της Θήβας Οιδίποδα και της Ιοκάστης, αδελφή της Ισμήνης, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη και από μικρή ζει το οικογενειακό δράμα.
Ο πατέρας της Οιδίποδας, γιός του Λάϊου, φόνευσε χωρίς να το ξέρει τον πατέρα του Λάϊο και παντρεύτηκε τη μητέρα του Ιοκάστη. Όταν αποκαλύφθηκε το γεγονός της πατροκτονίας και του μιαρού γάμου, η μητέρα του και σύζυγος του Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίποδας, αναλαμβάνοντας με γενναιότητα την ευθύνη της μοίρας του αυτοτυφλώθηκε με τις χρυσές καρφίτσες της Ιοκάστης και μετά από καιρό εξορίστηκε στην Αθήνα του Θησέα. Η Αντιγόνη ακολουθεί τον τυφλό πατέρα της στην εξορία και μετά το θάνατο του γύρισε στην Θήβα. Τα δυο δίδυμα αδέλφια της Ετεοκλής και Πολυνείκης διεκδικώντας την εξουσία και τον θρόνο, συμφώνησαν να βασιλεύσει ο καθένας τους από ένα έτος. Πρώτος βασίλευσε ο Ετεοκλής, αλλά όταν πέρασε το έτος αρνήθηκε να παραχωρήσει τη βασιλεία στον αδελφό του. Τότε ο Πολυνείκης πήγε στο Άργος, παντρεύτηκε την Αργεία, κόρη του βασιλιά του Άργους Αδράστου και μαζί με τον πεθερό του και πέντε άλλους πρίγκηπες – ηγεμόνες, εξεστράτευσε εναντίον της Θήβας. Καθένας από τους 7 αυτούς ηγεμόνες τάχθηκε απέναντι σε μια από τις 7 Πύλες της πόλεως των Θηβών, τις οποίες υπεράσπιζαν 7 επίσης ήρωες Θηβαίοι. Ενώ κατ΄ αυτόν τον τρόπο είχαν αντιπαραταχθεί τα αντίπαλα στρατόπεδα και πολεμούσαν για πολύ καιρό, αποφασίστηκε να κριθεί ο πόλεμος με μονομαχία των δυο αδελφών. Στην αδελφοκτόνα αυτή μονομαχία σκοτώθηκαν και οι δυο αδελφοί Ετεοκλής και Πολυνείκης. Μετά από αυτό το γεγονός ανέλαβε, με βάση την ανδρική κληρονομική ιεραρχία, βασιλιάς ο θείος τους Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης, ο οποίος κατόρθωσε να νικήσει τους Αργείους και να τους τρέψει σε φυγή, αφού κατά συμβουλή του Θηβαίου μάντη Τειρεσία, προσφέρθηκε ως θυσία προς εξιλέωση του Θεού Άρη ο μεγαλύτερος γιός του Κρέοντα ο Μεγαρέας.
Μετά από αυτά, ο βασιλιάς Κρέοντας εκδίδει διάταγμα και διατάζει να ταφεί με τιμές βασιλέως – ήρωος ο Ετεοκλής και να μείνει άταφο το σώμα του Πολυνείκη, επειδή ήρθε με στρατό από το Άργος εναντίον της γενέτειρας του Θήβας. Ακόμη, ο Κρέων διατάζει , ότι όποιος παραβεί τη διαταγή – απόφαση και τον θάψει, θα ταφεί ζωντανός. Όμως, ένας άγραφος θείος νόμος έλεγε πως ήταν μεγάλο αμάρτημα να μένουν άταφοι οι νεκροί. Η νεαρή και μικροκαμωμένη Αντιγόνη αγνοεί τη βασιλική διαταγή , υπακούει στον θείο, άγραφο νόμο και θάβει το σώμα του αδελφού της Πολυνείκη. Η Ισμήνη προσπάθησε αρχικά να την αποτρέψει από αυτή την άκρως επικίνδυνη πράξη, όμως μετά της συμπαραστάθηκε. Φρουροί της πόλεως των Θηβών έπιασαν την παραβάτρια αντιφρονούσα Αντιγόνη και την έφεραν μπροστά στον βασιλιά – μονάρχη Κρέοντα. Στις φοβέρες του θείου της Κρέοντα απάντησε με θάρρος και αποφασιστικότητα, δείχνοντας το μεγαλείο και τη δύναμη της ψυχής της. Την Αντιγόνη αν και ήταν ανηψιά του και αρραβωνιαστικιά του γιού του Αίμονα, ο Κρέων αποφασίζει να την τιμωρήσει με θάνατο. Την κλείνει σε ένα πέτρινο υπόγειο με ελάχιστη τροφή. Ο μάντης Τειρεσίας τον προτρέπει να συγχωρήσει την Αντιγόνη.
Η Αντιγόνη στο κελί κρεμάστηκε. Πέθανε, υπακούοντας στους άγραφους νόμους των θεών και όχι στους ανούσιους νόμους των αρχόντων. Ο αρραβωνιαστικός της Αίμων φτάνοντας στο κελί και βλέποντας την Αντιγόνη νεκρή, γύρισε το σπαθί του στο δικό του στήθος και αυτοκτόνησε μπροστά σχεδόν στα μάτια του Κρέοντα, που είχε φτάσει λίγο πριν. Γυρίζοντας ο Κρέων στο παλάτι, μαθαίνει και τον θάνατο της γυναίκας του Ευριδίκης, που είχε αυτοκτονήσει μόλις άκουσε τον θάνατο του γιού της. Μην έχοντας απομείνει κανένας αγαπημένος άνθρωπος του ζωντανός, ο Κρέοντας μετανιώνει για τα σφάλματα του και θρηνεί τον αφανισμό της οικογενείας του.
Η τραγωδία της βασιλικής οικογένειας της Θήβας τελειώνει με τον Χορό να συστήνει πως η φρόνηση είναι το κυριότερο στοιχείο της ευδαιμονίας των ανθρώπων.
Έτσι, από την τραγική διευρυμένη οικογένεια του Οιδίποδα χάθηκαν 9 άνθρωποι, οι εξής: Λάϊος, Ιοκάστη, Οιδίπους, Ετεοκλής, Πολυνείκης, Αντιγόνη, Αίμων, Ευρυδίκη και Μεγαρέας. Αργότερα ο Κρέοντας σκοτώνεται από τον Θησέα βασιλιά της Αθήνας. Βασιλιάς της Θήβας ανακηρύχθηκε ο γιος του Ετεοκλή Λαοδάμαντας. Η Ισμήνη παντρεύτηκε τον Περικλυμένο γιο της κόρης του μάντη Τειρεσία της Χλωρίδας, ο οποίος σκοτώθηκε αργότερα από τον Τυδέα κατά τη πολιορκία των Θηβών από τους επιγόνους των Αργείων ηγεμόνων στην μάχη των «Επτά επί Θήβας». Μετά την άλωση της Θήβας από τους «Επτά επί Θήβας», βασιλιάς των Θηβών έγινε ο γιος του Πολυνείκη και της Αργείας Θέρσανδρος, ο οποίος παραχώρησε αμνηστεία στους οπαδούς του Λαοδάμαντα, ο οποίος διέφυγε στην Ιλλυρία.
Ο Θέρσανδρος έλαβε μέρος στον Τρωϊκό Πόλεμο ως αρχηγός ολόκληρου του Βοιωτικού στόλου. Στον Τρωϊκό Πόλεμο σκοτώθηκε. Οι Θηβαίοι μετά τον θάνατο του εξέλεξαν βασιλιά τον Πηνέλαο, γιατί ο γιος του Θέρσανδρου, Τισάμενος ήταν ανήλικος.
Σοφοκλής (496-406 π.Χ). Γεννήθηκε το 496 π.Χ στο Ίππιο Κολωνό, ένα μαγευτικό προάστιο της Αθήνας. Ήταν σύγχρονος του Αισχύλου και του Ευριπίδη. Πέθανε σε βαθιά γεράματα, λίγο πριν την ήττα της Αθήνας από την Σπάρτη και την Θήβα, στον εθνοκτόνο εμφύλιο Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ), στον οποίο ενεπλάκησαν συμμαχικά όλες σχεδόν οι πόλεις – κράτη της Ελλάδας. Ήταν γιος του Σοφίλου, ο οποίος είχε βιοτεχνία μαχαιροποιίας. Ως γιος εύπορου έλαβε αγωγή και παιδεία υψηλού επιπέδου. Διδάχτηκε μουσική, γυμναστική, ποίηση και ιδιαίτερα την τραγική τέχνη. Τη δραματική τέχνη διδάχτηκε από τον Αισχύλο. Ανέπτυξε αρμονικά τις σωματικές, πνευματικές και ψυχικές του δυνάμεις, Είχε απαράμιλλο μεγαλόπρεπο σωματικό κάλλος, ήρεμη έκφραση με επιβλητικότητα και ψυχική ευγένεια. Στη νεότητά του μελέτησε τον Όμηρο, διάφορους τραγικούς ποιητές και φιλόσοφους. Στην Τραγωδία εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή, αύξησε τον αριθμό των μελών του Χορού από 12 σε 15 και εισήγαγε το διθυραμβικό τρόπο στην μουσική. Έδωσε σημαντική αρμονία στους διαλόγους και στα χορικά. Κορύφωσε, μέσα από πολλές περιπέτειες, τη δραματικότητα, έφερε το δράμα κοντά σους ανθρώπους, στη κοινωνία, στις αξίες και στα αιώνια προβλήματα της. Ως θεοσεβέστατος βάζει τους θεούς να διευθύνουν μαζί με τη μοίρα τη ζωή των ανθρώπων. Οι ήρωες του είναι πάντα ανώτερα ηθικά πρόσωπα με πλούσιο πνευματικό, ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο. Παρίστανε τα πράγματα τέτοια που πρέπει να είναι, με μέτρο. Για 60 χρόνια έγραψε 123 αριστοτεχνικά δράματα, από τα οποία σώζονται μόνο 7: «Αντιγόνη», «Αίας», «Οιδίπους Τύραννος», «Οιδίπους επί Κολωνώ», «Τραχίναι», «Φιλοκτήτης» και «Ηλέκτρα». Το 441 π.Χ δίδαξε και παρουσίασε στην Αθήνα την «Αντιγόνη», με μεγάλη επιτυχία, δίνοντας του τη δυνατότητα, το 440 π.Χ, να εκλεγεί στρατηγός μαζί με τον Περικλή (495-429 π.Χ) και να ηγηθεί στον Σαμιακό Πόλεμο. Στη ζωή του πήρε πολλές διακρίσεις και αξιώματα. Άσκησε και ιερατικό αξίωμα. Διατηρούσε φιλικές σχέσεις με εξέχοντα πρόσωπα της εποχής του, όπως τον Περικλή και τον Ηροδοτο (484-424 π.Χ). Διακρινόταν για την εξαίρετη αγάπη για την πατρίδα του την Αθήνα, την οποία σε όλη τη διάρκεια της ζωής του δεν την εγκατέλειψε ποτέ, όπως οι άλλοι δυο μεγάλοι τραγικοί ποιητές της εποχής του, ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης. Παρά ταύτα, τα τελευταία χρονια της μακράς ζωής και δράσης του δοκίμασε πολλές πίκρες και λύπες λόγω οικογενειακών διενέξεων με τον γιό του Ιοφώντα. Πέθανε από φυσικό και γαλήνιο θάνατο το 406 π.Χ, σε ηλικία 90 ετών.
Ως βαθύτατα πνευματικός άνθρωπος ο Σοφοκλής πρέπει να είχε μελετήσει τους μεγάλους ποιητές Όμηρο (π. 850 π.Χ) και Ησίοδο (π. 850 π.Χ) τον Βοιωτό, καθώς και τους Ίωνες κοσμολόγους, φιλοσόφους.
Ο Εφέσιος κοσμολόγος, φιλόσοφος Ηράκλειτος (544-484 π.Χ) ο λεγόμενος και «σκοτεινός», αναφερόμενος στη δομή του Σύμπαντος Κόσμου (φυσικού και ανθρώπινου), έγραψε: «Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε, τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε , τους δε ελεύθερους»: « Ο πόλεμος είναι όλων (των όντων) πατέρας και όλων (των όντων) βασιλεύς. Και άλλους μεν τους αναδεικνύει θεούς, άλλους ανθρώπους, άλλους τους καθιστά δούλους και άλλους ελεύθερους».
Η ανωτέρω σκέψη και έκφραση είναι μια απο τις θεμελιώδεις αντιλήψεις της Ηρακλείτειας φιλοσοφίας.
Ο πόλεμος στο σύμπαν, στον κόσμο είναι η παγκόσμια διαδικασία, η οποία δημιουργεί τη θεία και ανθρώπινη τάξη. Εκλαμβάνεται από τον Ηράκλειτο ως η δημιουργική πηγή αξιών, λόγων και πράξεων. Ο πόλεμος του Ηρακλείτου δεν έχει τη σημασία που εμείς αποδίδουμε σήμερα. Εκφράζει την αέναη κίνηση όλων των όντων, τη μεταβολή και την αλλαγή τους. Εκφράζει το «Γίγνεσθαι» του Κόσμου, που για τον Ηράκλειτο είναι Καθολικός Νόμος του Σύμπαντος, είναι «η άφθαρτος αλλαγή, η οποία ανανεώνει τον Κόσμο. Είναι η ΙΔΕΑ της αενάου κινήσεως, μεταβολής και αλλαγής στον κόσμο (φυσικό και ανθρώπινο)».
Η Θηβαία ηρωϊδα και επαναστάτρια ΑΝΤΙΓΟΝΗ συμμετέχει στην ΙΔΕΑ, στο ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ του ανθρώπινου κόσμου, γι’ αυτό και είναι αιώνια, αθάνατη, πανανθρώπινη και οικουμενική προσωπικότητα.
Διχόνοια είναι η διάσταση, η σύγκρουση ανάμεσα στους ανθρώπους, που οφείλεται σε αντίθεση συμφερόντων ή φιλοσοφικών, ιδεολογικών, πολιτικών και ηθικών διαφορών.
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ είναι σε ηθική και πολιτική σύγκρουση με την εξουσία, δηλαδή, τον ηγεμόνα – βασιλιά της Θήβας Κρέοντα.
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ εκφράζει την αιώνια αμφισβήτηση της εξουσίας, της κάθε μορφής εξουσίας ανά τους αιώνες. Η πάλη και η σύγκρουση αυτή είναι πανσυμπαντική (Σύμπαν – παράλληλα Σύμπαντα) και πανανθρώπινη. Οι κοινωνίες, τα κράτη, οι κοινότητες, οι άνθρωποι, οι πολίτες πάντα θα συγκρούονται. Όλα μεταβάλλονται, όλα αλλάζουν. «Τα πάντα ρει» είπε ο Ηράκλειτος, αρκεί να οδηγούνται στην πρόοδο και όχι στην καταστροφή.
Διαλεκτική είναι η μεθοδική διαλογική συζήτηση, η οποία με τον λόγο και τον αντίλογο αποσκοπεί στην αναζήτηση της αλήθειας.
Αλήθεια είναι η συμφωνία της ορθής γνώσης με την αντικειμενική εξωτερική και εσωτερική πραγματικότητα. Με την διαλεκτική ασχολήθηκαν ο Σωκράτης (470-399 π.Χ), ο Πλάτωνας (427-347 π.Χ), ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ), ο Ζήνωνας ο Ελεάτης (480-430 π.Χ), ο Γερμανός φιλόσοφος Κάντ (1724-1804 μ.Χ), ο Γερμανός φιλόσοφος Χέγκελ (1770-1831 μ.Χ). Ο Χέγκελ έγραψε ότι «η διαλεκτική είναι η επιστημονική χρησιμοποίηση των νομοτελειών που υπάρχουν στην σκέψη».
Ασχολήθηκαν ο Μάρξ (1818-1883 μ.Χ), ο Ε. Παπανούτσος (1900-1982) και άλλοι.
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ μέσα από τον διάλογο με την εξουσία – Κρέοντα αναζήτησε και υπερασπίστηκε την αλήθεια της ηθικής, ενώ ο Κρέοντας την αλήθεια της πολιτείας, της «ΠΌΛΙΣ – ΚΡΆΤΟΣ». Αιώνια άλυτα προβλήματα!
Ο Κρέων εκφράζει και υπερασπίζεται την πολιτεία, το κράτος, τον λαό, την Κοινωνία, τη συλλογικότητα, την πολιτική ευταξία, τον πολιτειακό κρατικό νόμο, το διάταγμά του.
Η Αντιγόνη τις ηθικές αξίες και τους θείους άγραφους νόμους. Θεωρεί τον νόμο αυτό ισχυρότερο και δυνατότερο.
Ο Κρέοντας εκφράζει την έπαρση, την αλαζονεία της εξουσίας.
Η Αντιγόνη υπερασπίζεται τις αιώνιες θεϊκές, υπερβατικές αξίες και αρχές. Δεν αλλάζει γνώμη, είναι απόλυτα σταθερή και θυσιάζει την ζωή της υπέρ αυτών.
Τελικά, η αδίστακτη εξουσιομανία, μεγαλομανία, έπαρση και αλαζονεία οδηγεί σε τραγωδίες και ολικές καταστροφές.
Παγκόσμιοι ηγέτες – ηγεμόνες διακατεχόμενοι από άγνοια και μωροφιλοδοξίες διατείνονται ότι ο πυρηνικός πόλεμος θα επιλύσει τις αντιθέσεις, τις συγκρούσεις, τις διαφορές και τα συμφέροντα. Αγνοούν όμως τις συμπαντικές δυνάμεις του Μικρόκοσμου και του Μεγάκοσμου. Ειδικοί πυρηνικοί επιστήμονες επισημαίνουν ότι: Το ξύπνημα του πυρηνικού γίγαντα ίσως αποδειχθεί ένα σημαντικός σταθμός στην ιστορία της ύλης και της ζωής. Ίσως σηματοδοτήσει την έναρξη μια νέας κοσμικής εποχής της «Έβδομης Ημέρας», ίσως όμως να σημάνει και την αρχή του τέλους, δηλαδή, τον αφανισμό του ανθρώπινου πολιτισμού και την οπισθοδρόμηση της Κοσμικής Εξέλιξης προς την «Πέμπτη Ημέρα», ακόμη και προς την «Τέταρτη Ημέρα» της Δημιουργίας. Άλλωστε, ο Αϊνστάιν (1879-1955 μ.Χ) είχε επισημάνει: «Δυο πράγματα είναι άπειρα, το σύμπαν και η ανθρώπινη ηλιθιότητα και δεν είμαι σίγουρος για το πρώτο!».
