Ενα κρανίο που βρέθηκε στην Ελλάδα και
χρονολογείται προ τουλάχιστον 210.000 ετών, αντιπροσωπεύει το αρχαιότερο
δείγμα ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρασία, δηλαδή εκτός Αφρικής,
όπως ανακοίνωσε ομάδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων. Αυτό σημαίνει ότι
-αν οι επιστήμονες έχουν δίκιο- το κρανίο είναι κατά τουλάχιστον 150.000
χρόνια παλαιότερο από το αρχαιότερο απολίθωμα Homo sapiens που είχε
βρεθεί έως τώρα στην Ευρώπη.
Δεύτερο κρανίο που βρέθηκε στην ίδια τοποθεσία της Πελοποννήσου και
εκτιμάται ότι είναι τουλάχιστον 170.000 ετών, διαθέτει χαρακτηριστικά
Νεάντερταλ. Τα δύο απολιθωμένα κρανία είχαν ανακαλυφθεί στο σπήλαιο
Απήδημα δυτικά της Αερόπολης στη Μάνη στο τέλος της δεκαετίας του 1970,
στη διάρκεια ερευνών του Ανθρωπολογικού Μουσείου της Ιατρικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών. Oμως έως τώρα δεν είχαν μελετηθεί σε βάθος και
είχαν παραμείνει σχετικά άγνωστα, παρά τη μεγάλη σπουδαιότητα τους, όπως
τώρα γίνεται αντιληπτό με μεγάλη καθυστέρηση.
Οι ερευνητές από τη Γερμανία, την Ελλάδα και τη Βρετανία, με επικεφαλής
την διακεκριμένη Ελληνίδα παλαιοανθρωπολόγο Κατερίνα Χαρβάτη του Κέντρου
Σένκενμπεργκ για την Ανθρώπινη Εξέλιξη και το Παλαιοπεριβάλλον του
γερμανικού Πανεπιστημίου Eμπερχαρντ Καρλς του Τίμπινγκεν, που έκαναν τη
σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Nature», μελέτησαν για πρώτη φορά
συγκριτικά, με σύγχρονες μεθόδους απεικόνισης και χρονολόγησης, τα δύο
κρανία, γνωστά ως «Απήδημα 1» και «Απήδημα 2».
«Tα αποτελέσματα της έρευνάς μας δείχνουν την σημαντικότητα του
Ελλαδικού χώρου για την ανθρώπινη εξέλιξη. Έχουμε τον αρχαιότερο
σύγχρονο άνθρωπο εκτός Αφρικής, που μεταφέρει την άφιξη του Homo sapiens
στην Ευρώπη περισσότερο από 150 χιλιάδες χρόνια νωρίτερα απ’ ό,τι
νομίζαμε μέχρι τώρα. Η δουλειά αυτή είναι αποτέλεσμα 25 χρόνων έρευνάς
μου στην Αφρική, στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Ως Ελληνίδα,
εύχομαι η έρευνα στην Ελλάδα να συνεχιστεί, καθώς πιστεύω ότι η χώρα μας
έχει ακόμα πολλά να δώσει στο χώρο της παλαιοανθρωπολογίας», δηλωσε η
κ. Χαρβάτη στο Αθηναϊκό Πρακτορείο.
Η ερευνητική ομάδα, η οποία έκανε, μεταξύ άλλων, εικονική ανακατασκευή
των κατεστραμμένων τμημάτων των κρανίων, διεξήγαγε συγκρίσεις με άλλα
ανθρώπινα απολιθώματα και χρησιμοποίησε μία υψηλής ακριβείας
ραδιομετρική μέθοδο χρονολόγησης, προκειμένου να καθορίσει την ηλικία
των δύο κρανίων. Το «Απήδημα 2», που βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση,
εμφανίζει τα χαρακτηριστικά Νεάντερταλ, ενώ το «Απήδημα 1» δεν έχει
καθόλου νεαντερτάλια γνωρίσματα, αλλά συνδυάζει σύγχρονα και πρωτόγονα
χαρακτηριστικά, τα οποία -κατά τους επιστήμονες- το κατατάσσουν στην
οικογένεια του Homo sapiens.
Οι
ερευνητές εκτιμούν ότι στο σπήλαιο Απήδημα έζησαν δύο ομάδες, ένας
πρώιμος πληθυσμός Homo sapiens, που στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από ένα
πληθυσμό Νεάντερταλ, οι οποίοι προϋπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της
νότιας Ελλάδας. Με τη σειρά τους, οι Νεάντερταλ αντικαταστάθηκαν από
προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου, η
πιο πρώιμη παρουσία των οποίων στην περιοχή χρονολογείται πριν περίπου
40.000 χρόνια.
Πολλές «έξοδοι» και η σημασία της Ελλάδας
Η ανακάλυψη για την παλαιότητα του κρανίου «Απήδημα 1» και η εκτίμηση
ότι ανήκει στον Homo sapiens, ενισχύει την άποψη ότι οι πρόγονοι των
σημερινών ανθρώπων εξαπλώθηκαν από την Αφρική προς την Ευρώπη και την
Ασία νωρίτερα από ό,τι συνήθως πιστεύεται. Η Νοτιοανατολική Ευρώπη
γενικότερα και ειδικότερα η περιοχή της σημερινής Ελλάδας αποτέλεσε
σημαντικό διάδρομο για την εξάπλωση των πρώτων αυτών «μεταναστών» από
την Αφρική. Η νέα μελέτη, σύμφωνα με τους ερευνητές, ενισχύει επίσης τη
θεωρία ότι δεν υπήρξε μόνο μία «έξοδος» από την μαύρη ήπειρο, αλλά
πολλές.
«Το Απήδημα 2 είναι περίπου 170.000 ετών. Θα λέγαμε ότι ήταν ένας
Νεάντερταλ», εξηγεί η κ. Χαρβάτη. «Προς μεγάλη μας έκπληξη, το Απήδημα 1
είναι ακόμα παλαιότερο, ηλικίας περίπου 210.000 ετών, αλλά δεν έχει
κανένα χαρακτηριστικό Νεάντερταλ». Αντιθέτως, η μελέτη ανέδειξε μια μίξη
σύγχρονων ανθρώπινων και αρχαϊκών χαρακτηριστικών, παραπέμποντας σε
έναν πρώιμο Homo sapiens.
«Τα ευρήματά μας υποδηλώνουν ότι τουλάχιστον δύο ομάδες ανθρώπων ζούσαν
στην περιοχή της Νοτίου Ελλάδας κατά την Μέση Πλειστόκαινο εποχή: ένας
πρώιμος πληθυσμός Homo sapiens και, αργότερα, μία ομάδα Νεάντερταλ»,
εξήγησε η κυρία Χαρβάτη. Αυτό στηρίζει την υπόθεση ότι οι πρώιμοι
σύγχρονοι άνθρωποι πραγματοποίησαν πολλές φορές εξορμήσεις πέραν της
Αφρικής, στην οποία και πρωτοεμφανίστηκαν.
«Το κρανίο Απήδημα 1», όπως ανέφερε, «δείχνει ότι μια πρώτη διασπορά
συνέβη νωρίτερα απ’ ό,τι πιστεύαμε, καθώς και ότι εξαπλώθηκε πολύ
περισσότερο γεωγραφικά, έως και στο εσωτερικό της Ευρώπης. Εικάζουμε
ότι, όπως και στην Εγγύς Ανατολή, ο πρώιμος σύγχρονος ανθρώπινος
πληθυσμός, που αντιπροσωπεύεται από το Απήδημα 1, πιθανώς
αντικαταστάθηκε από τους Νεάντερταλ, η παρουσία των οποίων στη Νότια
Ελλάδα είναι σαφώς τεκμηριωμένη, λαμβάνοντας υπόψιν και το κρανίο
Απήδημα 2 από την ίδια τοποθεσία», πρόσθεσε.
Ωστόσο, και οι Νεάντερταλ με τη σειρά τους αντικαταστάθηκαν από τους
σύγχρονους ανθρώπους. Κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο, περίπου
40.000 χρόνια πριν, οι νεοαφιχθέντες σύγχρονοι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν
στην περιοχή, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η παρουσία τους
επιβεβαιώνεται από την ανασκαφή λεπτοδουλεμένων λίθινων εργαλείων και
άλλων ευρημάτων. Από την άλλη, οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν περίπου την
ίδια περίοδο. «Αυτή η ανακάλυψη υπογραμμίζει τη σημασία της
Νοτιοανατολικής Ευρώπης στην εξέλιξη του ανθρώπου», τόνισε η κ. Χαρβάτη.
Από ελληνικής πλευράς στη μελέτη συμμετείχαν επίσης ο καθηγητής Βασίλης
Γοργούλης (διευθυντής του Τμήματος Ιστολογίας – Εμβρυολογίας της
Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών), η καθηγήτρια Μυρσίνη
Κουλούκουσα (διευθύντρια του Ανθρωπολογικού Μουσείου της Ιατρικής Σχολής
του ΕΚΠΑ), ο Φώτης Καρακωστής (Πανεπιστήμιο Τίμπινγκεν), ο Παναγιώτης
Καρκάνας (Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών Αθηνών), η καθηγήτρια
ακτινολογίας Λία Μουλοπούλου (Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ) και ο επίκουρος
καθηγητής ακτινολογίας Βασίλης Κουτουλίδης (Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ). Μεταξύ
των ξένων επιστημόνων είναι ο κορυφαίος διεθνώς παλαιοντολόγος Κρις
Στρίνγκερ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου.
Οι επιστήμονες επεσήμαναν τις λιγοστές γνώσεις που ακόμη υπάρχουν για τα
ανθρώπινα απολιθώματα στη νοτιοανατολική Ευρώπη και τη σημασία της
Ελλάδας για την κατανόηση της ανθρώπινης εξέλιξης και των πρώτων
μεταναστευτικών κινήσεων. Έτσι, σχεδιάζουν περαιτέρω μελέτες του
ανευρεθέντος υλικού στο σπήλαιο Απήδημα, το οποίο ήδη εθεωρείτο
σημαντικό στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και απέκτησε επιπρόσθετη
αξία υπό το φως των νέων ανακαλύψεων.
Το σπήλαιο Απήδημα ανεσκάφη στις δεκαετίες του 1970-80 από ερευνητές του
Μουσείου Ανθρωπολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
αποφέροντας σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στο Μουσείο, το οποίο
ιδρύθηκε το 1886 και είναι ένα από τα παλαιότερα του είδους του στην
Ευρώπη. Η νέα έρευνα πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού
Συμβουλίου Έρευνας στην K. Χαρβάτη, καθώς και του Γερμανικού Ερευνητικού
Ιδρύματος (DFG).
Σχεδόν παράλληλα, δημοσιεύθηκε μια άλλη επιστημονική μελέτη από
ερευνητές του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας (CNRS), που εξέτασαν
και αυτοί τα δύο κρανία από το σπήλαιο Απήδημα, καταλήγοντας σε ένα
διαφορετικό συμπέρασμα, ότι αυτά αντιπροσωπεύουν μια μεταβατική φάση
ανάμεσα στον Ευρωπαίο «Όρθιο άνθρωπο» (Homo erectus) και στους
Νεάντερταλ, κάτι με το οποίο όμως δεν συμφωνεί η ερευνητική ομάδα υπό
την κ. Χαρβάτη.
