Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα θεάτρου, ένα επίκαιρο θέμα: Οι παραστάσεις σύγχρονου δράματος με αρχαία και νεότερα θέματα ανανεώνουν τον ελληνικό αγώνα για την αρχέγονη ελευθερία.
Η Helen Mirren (Έλεν Μίρεν), ίσως η πιο επιδραστική «Κασσάνδρα» που έχω παρακολουθήσει ποτέ στην τραγωδία «Αγαμέμνων» σε αποσπάσματα από τη μόνη τριλογία του Αισχύλου, την «Ορέστεια», σε τηλεοπτική παραγωγή από το BBC, στο μήνυμά της για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου τονίζει τις επαγγελματικές επιπτώσεις της πανδημίας στους καλλιτέχνες και την επαγγελματική «ανάρρωση» μετά την Covid. Οι προφητείες έως τώρα έχουνε επαληθευτεί επώδυνα για το θέατρο, ωστόσο η τέχνη της παράστασης πάντα υπάρχει ως η σημαντική αρωγός στην ανάγκη των ανθρώπων για λύτρωση και κοινωνική κάθαρση. Στα Βαλκάνια το 19ο αιώνα, η ποίηση είναι το απόλυτο όχημα ρεαλιστικής αναδόμησης για τον έσω οραματισμό της Ελευθερίας. Ο Διαφωτισμός και οι επιταγές του κλασικισμού επιστρέφουνε στην Ελλάδα το αθάνατο αρχαίο πνεύμα. Ο Διονύσιος Σολωμός γράφει το 1824 στον Ιωάννη Τερτσέτη ότι ανάμεσα στην ελληνική αρχαιότητα και στο νέο Ελληνισμό το χάσμα είναι αγεφύρωτο χωριζόμενο από την έλευση του Ιησού και γιατί μόνο η αρχαιότητα βοηθά στην πρωτότυπη δημιουργία.
Προφανώς, ο Σολωμός εξηγεί την προεπαναστατική θεατρική ζωή των ελληνορθόδοξων Βαλκανίων. Το προεπαναστατικό θέατρο, όπως ακριβώς το αρχαίο δράμα από την Αθήνα τον 5ο αι. π.Χ. και από τη νεοκλασική Γαλλία, το κλασικό θέατρο είναι ποίηση, επομένως έμμετρος λόγος. Οι αρχαίοι τραγικοί ποιητές συνθέτουνε σε ιαμβικό τρίμετρο και τα στάσιμα σε τροχαϊκό τετράμετρο στίχο. Στη γείτονα χερσόνησο, οι Ιταλοί όπως ο συγκαιρινός Αλφιέρι, μολονότι αντεπαναστάτης ο ίδιος, εκείνος συνέθεσε ελληνικές τραγωδίες περί τα τέλη του 18ου αιώνα σε ενδεκασύλλαβο, με θέματα από τα αρχαία δράματα Αγαμέμνων, Αντιγόνη, Πολυνείκης, Ορέστης, Μερόπη και δύο εκδοχές της Άλκηστης, δημοσιευμένες post mortem. Αντίστοιχα, οι Γάλλοι ομότεχνοι το νεοκλασικό 17ο και το 18ο αιώνα συνθέτουνε τις αρχαιόθεμες τραγωδίες σε ομοιοκατάληκτο ενδεκασύλλαβο στίχο, όπως ο Βολταίρος σε αλεξανδρινό στίχο τον Οιδίποδα και τη Μερόπη (η ελληνική μετάφραση εντέλει διασώζεται σε τυπογραφείο του Βουκουρεστίου το 1820), αλλά κυρίως ο Ρακίνας στις ελληνικές τραγωδίες του «Θηβαΐδα», «Αλέξανδρος ο Μέγας», «Μιθριδάτη», «Ανδρομάχη», «Ιφιγένεια», «Φαίδρα», άμεσα αντλημένες από το μυθολογικό φάσμα του Ομήρου και του Ησιόδου, όπως μας επισημαίνει για τους επικούς ποιητές ο Ηρόδοτος (2.53). Οι τρεις ελληνικοί μυθολογικοί κύκλοι, ο θηβαϊκός κύκλος, ο αργοναυτικός κύκλος και ο τρωικός κύκλος γονιμοποιούν την τραγωδία στην Ευρώπη μετά την Αναγέννηση.
Ο «Αλέξανδρος ο Μέγας» του Ρακίνα, αμέσως μετά τον νέο «Αχιλλέα» του Αθανάσιου Χριστόπουλου, η σύγχρονη τραγωδία που παίζεται στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο, ο Μακεδόνας στρατηλάτης από το Γάλλο Ρακίνα ο «Αλέξανδρος ο Μέγας» είναι το πρώτο ευρωπαϊκό θεατρικό έργο ευρισκόμενο σε προεπαναστατική παράσταση από Έλληνες στο Βουκουρέστι το έτος 1806. Η χρονολογία της πρώτης παράστασης στις Ηγεμονίες είναι ενταγμένη στη μετά τη δράση του Ρήγα Βελεστινλή αφύπνιση των ραγιάδων στα Βαλκάνια και το ίδιο έτος τυπώνεται ανωνύμως η Ελληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας, ένα πύρινο κείμενο πολιτικής αναγέννησης των νέων Ελλήνων μέσα από την παιδεία και τη δημοκρατία ως θεσμικό πολίτευμα. Παράλληλα, στα Βαλκάνια μαίνεται η Επανάσταση των Σέρβων (1804-1813) και στο ανατολικό Αιγαίο η Σάμος κηρύττει μόνη της την Επανάσταση χωρίς άλλη υποστήριξη, αυτό είναι το σαμιακό κίνημα των Καρμανιόλων (1805-1812). Όταν η «Ελληνική Νομαρχία» τυπώνεται στην Ιταλία το 1806 είναι ανώνυμη γιατί η επαναστατική δράση των υπόδουλων ραγιάδων, ακόμα και εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, άμεσα επέφερε φυλάκιση και συχνά τη θανατική ποινή (ο Ρήγας και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης φυλακίστηκαν από ευρωπαίους, όχι από τους Τούρκους). Το πρώιμο σύνταγμα των Ελλήνων αφιερώνεται στο Ρήγα ο οποίος πραγματικά έβαλε τις νέες βάσεις της Ελληνικής Δημοκρατίας, ο Ρήγας είναι ο εθνάρχης.
Στον Θουκυδίδη και νωρίτερα στον Ηρόδοτο η λέξη «επανάστασις» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην Ιστορία ως συνώνυμη με την πολιτειακή εκτροπή, αμφότερες οι αναφορές για το νησί της Σάμου. Ο λάτρης του Αιγαίου, ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, έγραφε πως υπάρχουνε συμπτώσεις που θα έπρεπε να ντρέπονται. Από τα ανατολικά του Ελληνισμού μέχρι τα παγωμένα νερά του Δουνάβεως οι Έλληνες τω σκέπτεσθαι ξεσηκώνονται πνευματικά αρχικά κι έπειτα παίρνουνε τα όπλα σ’ έναν πόλεμο Δαβίδ με Γολιάθ. Ο Ιερός Λόχος του Αλέξανδρου Υψηλάντη είναι η μαγιά από τον προεπαναστατικό θεατρικό αναβρασμό των Ακαδημιών στη Μολδοβλαχία στις αρχές του 19ου αιώνα. Πηγές για παράδειγμα αναφέρουνε ότι στο Βουκουρέστι έγινε παράσταση του δραματικού έργου «Φαίδρα» του Ρακίνα από το Δεκέμβριο 1818 έως τον Απρίλιο 1819, ενώ από τον Απρίλιο και όλο το θέρος του 1819 παιζότανε στα ελληνικά η «Μερόπη» του Βολταίρου.
Μία από τις ωραιότερες σύγχρονες απεικονίσεις του κλασικού έργου αυτού του Ρακίνα με το Εθνικό Θέατρο της Μεγάλης Βρετανίας και με «Φαίδρα» την Helen Mirren είχα τη χαρά να παρακολουθήσω σε έμμετρη προσαρμογή του Βρετανού ποιητή Ted Hughes το 2009. Πίσω στη Μολδοβλαχία, η προεπαναστατική παράσταση στο Βουκουρέστι είχε σπουδαία απήχηση κι άλλωστε ήτανε η πρώτη φορά που γυναίκες ηθοποιοί με αφορμή τη «Φαίδρα» συμπεριλήφθησαν στο θίασο. Τα μέλη της ομάδας Θεάτρου στο Βουκουρέστι ήτανε ο Αθανάσιος Χριστόπουλος, ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο Ιάκωβος Ρίζος-Ραγκαβής, ο Κωνσταντίνος Κυριακού Αριστίας, ο Θεόδωρος Αλκαίου και οι κυρίες Μαριγώ Αλκαίου και Μαρία Παππά-Ιωάννου. Στην επαναστατημένη Σάμο επί Σαμιακής Πολιτείας, η νεαρή Φωτεινή Σπάθη μεταφράζει από τα γαλλικά τα δύο καίρια έργα, τον πολεμικό Μωάμεθ του Βολταίρου και την εριστική Φαίδρα του Ρακίνα. Μάλιστα, αντίτυπο της μετάφρασης του γαλλικού έργου «Φανατισμός ή ο προφήτης Μωάμεθ» από τη Σαμιώτισσα Σπάθη υπάρχει σήμερα στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ανέμη από το Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Λατρευτική διάσταση για τους ήρωες του ’21
Με την Επανάσταση τα θέματα αλλάζουνε και γίνονται περισσότερο επίκαιρα. Οι ήρωες του ΄21 αποκτούνε λατρευτική διάσταση γιατί το αποτέλεσμα είναι η εθνική ανεξαρτησία πέρα από κάθε προσδοκία και με ένα αγώνα άνισο στα πεδία των μαχών με επιδημίες και μεγάλη δυστοκία. Ένα κεντρικό θέμα του θεάτρου, πριν και μετά την Επανάσταση, πράγματι παραμένει η επιδημική εξάπλωση των ασθενειών, με τον ίδιο τρόπο που μας απασχολεί τώρα.
Η τραγωδία και η κωμωδία συνιστούν δημόσια ιστορία. Ο Θουκυδίδης για παράδειγμα στο 2ο Βιβλίο στις «Ιστορίες» του αφηγείται τον ιστορικό λοιμό της αρχαίας Αθήνας από το 430 π.Χ. έως το 426 π.Χ. σε μόλις επτά παραγράφους (Θουκυδίδης, Βιβλίο ΙΙ. 47-54), σ’ ένα κείμενο ορόσημο που συνιστά την πρώτη παγκόσμια ιστοριογραφία. Ο φίλος του Περικλή, ο ποιητής Σοφοκλής, σύντομα αναπαριστά το θάνατο του ηγέτη Περικλή στο γνωστό λοιμό στο τραγικό δράμα «Οιδίπους Τύραννος» (428 π.Χ.). Αιώνες μετά την κλασική εποχή, ο διάσημος ιστορικά και λογοτεχνικά λοιμός υποτροπιάζει από τον Ιάκωβο Ρίζο-Νερουλό στην «Ασπασία» (1813). Η τραγωδία «Ασπασία» σε τρεις πράξεις είναι ένα πρωτότυπο έργο του Ιάκωβου Ρίζου-Νερουλού, με Χορό γυναίκες από τη Μίλητο, τις ακόλουθες της Ασπασίας.
Όταν ξεσπάει η επιδημία, ο Περικλής για την προστατεύσει την στέλνει πίσω στη Μίλητο στην Ιωνία απ’ όπου κατάγεται, όμως εκείνη επιστρέφει αιφνιδίως και τον αναζητά. Στην τραγωδία ανεβαίνουνε επί σκηνής ο Ιπποκράτης, ο Σωκράτης και ο Νικίας, ποτέ όμως ο ίδιος ο Περικλής, ο οποίος μάλλον θανών από το λοιμό, πρωταγωνιστεί εν τη απουσία του. Η τραγωδία «Ασπασία» είναι μια προεπαναστατική απεικόνιση της χειμαζόμενης Ελλάδας από την οθωμανική κατοχή τόσων αιώνων ή άλλως περιμένοντας τον Περικλή, μια αλληγορία για τη δημοκρατία της βαλκανικής χερσονήσου. Η επιδημία ως θέμα επιβιώνει μετά την Επανάσταση, για παράδειγμα στην κωμωδία «Ο Εφημεριδόφοβος» (1837), όπου ο Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός επαναφέρει την εξαπλωμένη νόσο στο σύγχρονο Αίγιο όταν ένα καράβι από τη Μάλτα αράζει στην αχαϊκή κωμόπολη.
Ας θυμηθούμε ότι η Επανάσταση intra muros αρχίζει από τη Βοστίτσα, έπειτα μετονομασθείσα σε Αίγιο μόλις το 1833, όταν η Βαυαροκρατία επιθυμεί την κάθαρση των λέξεων της τουρκικής περιόδου. Ωστόσο, κανένας ποτέ δεν αλλάζει την Ιστορία ως μία πραγματική τραγωδία εν πράξη.
