Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και η Ελληνική Επανάσταση άρχισαν από τη Διασπορά. Η ορθόδοξη πίστη και η ελληνική γλώσσα είναι ακόμα οι δύο στυλοβάτες του έθνους μας, intra και extra muros, εντός και εκτός των τειχών.
Ο François Pouqueville με την Histoire de la Régénération de la Grèce (1824) δίνει την πρώτη περιγραφή της Ελληνικής Επανάστασης εν τω γίγνεσθαι. Και με την ολοκλήρωση της Ανεξαρτησίας ο Αλέξανδρος Σούτσος με την Histoire de la Révolution Grecque (1829) επιχειρεί την πλήρη καταγραφή. Αμφότεροι οι τόμοι εκδίδονται στο Παρίσι. Εάν θέλει αρετήν και τόλμην η Ελευθερία, οι διαφωτιστές και οι ποιητές έγιναν εθνικοί ταγοί, όταν οι πολεμιστές στάθηκαν οι λαϊκοί ηγέτες των Ελλήνων.
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ερχόμενος στη νοτιοανατολική Μεσόγειο φέρνει καινούριες ιδέες στους υπόδουλους ραγιάδες, τους υπόχρεους φόρου, οι οποίοι θα αλλάξουνε την ανθρωπογεωγραφία στα Βαλκάνια. Τα Ορλωφικά και κυρίως η Σερβική Επανάσταση, παράλληλα με τους αντίστοιχους ρωσοτουρκικούς πολέμους, είναι – δυστυχώς – δυο διαβαλκανικά απελευθερωτικά κινήματα με ατυχή έκβαση. Εκείνα τα δυο υποκινούμενα κινήματα θα ξεσηκώσουν τον ανήσυχο όσο αφυπνισμένο πνευματικά Ελληνισμό των Βαλκανίων, κυρίως επειδή θέλουμε να επιτύχουμε την εθνική απεξάρτηση από τους άδικους φόρους και την άνιση μεταχείρισή μας ως κατώτερων ανθρώπων.
Στις αυτόνομες διοικητικά παροικίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας, οι ελληνόφωνοι χριστιανοί ορθόδοξοι επιλέγουν ως κύριο όχημα για την εθνική συσπείρωση το σχήμα της Ακαδημίας αλλά και της Εταιρείας. Η άνοδος των Ελλήνων σε διοικητικές θέσεις ήδη από το 18ο αιώνα, οι Φαναριώτες Ηγεμόνες φέρουν απτά αποτελέσματα στις παρυφές του Δούναβη και για έναν αιώνα οι Παρίστριες Ηγεμονίες έχουν το δικό τους χρυσό αιώνα (1711-1821). Κατά το 19ο αιώνα φωτεινά παραδείγματα είναι η «Φιλολογική Εταιρεία» (1810) από τον Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας τον Ιγνάτιο, στο Βουκουρέστι μαζί με το Ελληνικό Θέατρο, οι δύο Ηγεμονικές Ακαδημίες μία στο Βουκουρέστι και η δεύτερη στο Ιάσιο υπό το Μητροπολίτη Μολδαβίας τον Βενιαμίν, αλλά και η φημισμένη «Φιλόμουσος Εταιρεία» (1814) από τον Ιωάννη Καποδίστρια στη Βιέννη. Αυτές οι δράσεις σκηνοθετούν σταδιακά την πνευματική ανάταση και αντίστοιχα την άρρητη προεπαναστατική οργάνωση του Νέου Ελληνισμού.
Πράγματι οι Έλληνες διοικητές, κληρικοί και λόγιοι από τη Διασπορά ενισχύουν τους εκκλησιαστικούς φορείς νοτίως των Βαλκανίων με σημαντική βοήθεια, όπως για παράδειγμα τη Μονή Αγίας Λαύρας, αλλά επίσης συνεχίζουν το βαθύ οργανόγραμμα που έβαλαν οι Έλληνες Διαφωτιστές. Πλέον έτσι τίθενται οι βάσεις για νέο συνταγματικό πολίτευμα, όπως με τη Νέα Πολιτική Διοίκηση, το Σύνταγμα του Ρήγα να είναι το πλέον δημοκρατικό αλλά και διορατικό για τους πολλούς και διαφορετικούς λαούς των Βαλκανίων.
Σε σύγκριση με το Ρήγα Βελεστινλή και την παράνομη δράση του στη Μολδοβλαχία, ιδίως στο Βουκουρέστι, κι έπειτα στη Βιέννη, κανείς δεν μπορεί να ζυγίσει επακριβώς ποιος από τους δύο ήτανε ο πιο επιδραστικός ο Ρήγας ή ο Κοραής. Ο Ρήγας Βελεστινλής είναι ο πολιτικός ηγέτης του Ελληνισμού, ο οποίος διαφεύγει πρώτα στο Άγιο Όρος, κι έπειτα στη Μολδοβλαχία μακριά από τη γενέτειρά του Μαγνησία όπου είχε φονεύσει επιφανή Τούρκο μουσουλμάνο για αλαζονική συμπεριφορά εναντίον του.
Αντίθετα, ο Κοραής από το Παρίσι ενθαρρύνει την αστική επανάσταση, ενώ μεταφράζοντας την κλασική γραμματεία δίνει την αρχαία αρρενογονία ως κληρονομιά του ελληνικού λαού. Ο ίδιος καινοτομεί προτείνοντας μια μέση λύση στο πολύπαθο γλωσσικό ζήτημα, άλλωστε η γλώσσα ως εθνικό διακύβευμα, μάλλον μας ταλανίζει έως σήμερα. Προφανώς, η κωμωδία «Κορακιστικά ή Διόρθωσις της Ρωμαϊκής Γλώσσας», το θεατρικό έργο του Μεγάλου Ποστέλνικου Ιάκωβου Ρίζου-Νερουλού διαστρέβλωσε την εικόνα μας για το Χιώτη έμπορο και διανοούμενο. Ο Αδαμάντιος Κοραής δεν ήτανε μόνο ένας γλωσσικός μεταρρυθμιστής, εκείνος ήτανε περισσότερο ένας πολιτικός αναμορφωτής με πίστη στη μετακένωση των ιδεών του ευρωπαϊκού εγκυκλοπαιδισμού και του Διαφωτισμού, ενώ ο Ρήγας Βελεστινλής ένας επαναστάτης πολεμιστής και κυρίως ένας μάρτυρας του έθνους.
Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά! Μόλις είδε την ορμή σου ο ουρανός, που για τσ’ εχθρούς εις τη γη τη μητρική σου έτρεφ’ άνθια και καρπούς, εγαλήνευσε· και εχύθη καταχθόνια μία βοή, και του Ρήγα σου απεκρίθη πολεμόκραχτη η φωνή.
Δύο απαράμιλλα πολεμικά εμβατήρια
Ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» παραπάνω μνημονεύει μόνο το Ρήγα Βελεστινλή ως την πολεμική κραυγή για την Ελληνική Επανάσταση. Ο Θούριος του Ρήγα και ο Ύμνος του Σολωμού είναι δύο απαράμιλλα πολεμικά εμβατήρια. Ίσως να μην είχαμε λησμονήσει ως κράτος την εθνική γοητεία στα έντονα λόγια του Ρήγα, εάν η δολοφονία δεν ανέκοπτε πρόωρα το νήμα της ζωής του επαναστάτη ιδεολόγου. Οι Φαναριώτες προεπαναστατικά έψαλλαν το Θούριο κρυφά. Ίσως και να έπρεπε να είχαμε τώρα δύο εθνικούς ύμνους, καθώς ο Θούριος του Ρήγα είναι το αξεπέραστο άσμα για τον ξεσηκωμό των Ελλήνων. Και καταληκτικά μας προστάζει ο μέγας Ρήγας:
Ψηλὰ στὰ μπαϊράκια, συκῶστε τὸν Σταυρόν,
Καὶ σὰν ἀστροπελέκια, κτυπᾶτε τὸν ἐχθρόν.
Ποτὲ μὴ στοχασθῆτε, πὼς εἶναι δυνατός,
Καρδιοκτυπᾶ καὶ τρέμει, σὰν τὸν λαγῶ κι΄ αὐτός.
Τρακόσιοι γκιρτζιαλίδες, τὸν ἔκαμαν νὰ διῇ,
Πῶς δὲν ΄μπορεῖ μὲ τόπια, μπροστὰ τοὺς νὰ ἐβγῇ.
Λοιπὸν γιατὶ ἀργῆτε, τὶ στέκεσθε νεκροί;
Ξυπνήσατε μὴν εἶσθε, ἐνάντιοι κ΄ ἐχθροί.
Πῶς οἱ Προπάτορές μας, ὁρμοῦσαν σὰ θεριά,
Γιὰ τὴν ἐλευθερίαν, πηδοῦσαν στὴ φωτιά.
Ἔτζι κ΄ ἡμεῖς, ἀδέλφια, ν΄ ἁρπάξωμεν γιὰ μιά,
Τ΄ ἅρματα καὶ νὰ βγοῦμεν, ἀπ΄ τὴν πικρὴ σκλαβιά.
Νὰ σφάξωμεν τοὺς λύκους, ποὺ στὸν ζυγὸν βαστοῦν,
Καὶ Χριστιανούς, καὶ Τούρκους, σκληρὰ τοὺς τυραννοῦν.
Στεργιᾶς, καὶ τοῦ πελάγου, νὰ λάμψη ὁ Σταυρός,
Καὶ στὴν δικαιοσύνην, νὰ σκύψη ὁ ἐχθρός.
Ὁ Κόσμος νὰ γλυτώση, ἀπ΄ αὔτην τὴν πληγή,
Κ΄ ἐλεύθεροι νὰ ζῶμεν, ἀδέλφια εἰς τὴν Γῆ.
Η Νεοελληνική Λογοτεχνία και κυρίως οι Έλληνες ποιητές του 1821, όπως ο Σολωμός από τα Επτάνησα αλλά και ο Κάλβος από το Παρίσι και τη Γενεύη, εκείνοι είναι οι δύο που αναμφίβολα βοήθησαν την ένταξη των Ελλήνων στη νεωτερικότητα τόσο σε λογοτεχνικά leitmotifs, όσο από άποψη ανανέωσης των εθνικών εννοιών και του ποιητικού περιεχομένου. Με κριτήριο την ευρωπαϊκή παιδεία των δύο Ζακυνθινών, η προσωδία του ιταλίζοντος στίχου τότε έδωσε άλλη ώθηση στην ποίηση του Ελληνισμού. Στην πορεία ο Παλαμάς και ο Καβάφης άλλαξαν τα μετρικά σχήματα, όπως και τη θεματολογία, ή έστω μας μίλησαν διαφορετικά. Ο αυτόχθων Παλαμάς είναι πάντα εθνικός και ο ετερόχθων Καβάφης αισθάνεται περισσότερο Έλλην. Όμως ο Κωστής Παλαμάς εντός επικράτειας και ο Κωνσταντίνος Καβάφης στη Διασπορά, οι δυο τους μπόλιασαν την Ελληνικότητα με την τέχνη της ποίησης στην ενηλικίωση του νεοελληνικού κράτους.
O Αλέξανδρος Υψηλάντης και ο Δημήτριος Υψηλάντης, ο ένας στη Μολδοβλαχία και ο δεύτερος στην Πελοπόννησο, με φρόνημα υψηλό, ενθέρμως αναλαμβάνουνε την αρχηγία ενός δυσήνιου έθνους. Η Ιστορία σαφώς δεν έχει ποτέ χώρο για υποθέσεις. Προσωπικά δεν γνωρίζω, εάν θα ήμασταν εντέλει έτοιμοι κάποτε, ή πάντοτε μια ομάδα απλών ανέτοιμων ραγιάδων με ιδεολόγους ηγέτες, άρα ένας λαός που θα έπρεπε να περιμένει τη διάλυση του γίγαντα με τα πήλινα πόδια όπως ήταν τότε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, σύμφωνα με όσα πίστευε ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας, μάλλον όχι αδίκως.
Οι παραδοχές για το επαναστατικό εγχείρημα βρίσκονται στην πεποίθηση της ομοψυχίας του ελληνικού έθνους, μια πλάνη οικτρή, όπως αποδείχτηκε, μέσα σε παραδόπιστους αυτόχθονες, τόσο οπλαρχηγούς όσο ανδρείκελα πολιτικούς, εξουσίας ένεκεν και χρημάτων.
