Στη Μάχη του Μαρτίνου ξεχώρισε η θρυλική μορφή ενός ξεχασμένου ήρωα της Ελληνικής Επανάστασης, του Βάσσου Μαυροβουνιώτη. Ήταν μια μέρα σαν σήμερα, 29 Ιανουαρίου του 1829 όταν διεξήχθη μία από τις τελευταίες πολεμικές αναμετρήσεις της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Μαχμούτ πασάς σε συνεννόηση με τον Ομέρ πασά της Καρύστου ένωσαν τις δυνάμεις τους- 5000 πεζούς και 500 ιππείς- για να χτυπήσουν στο Μαρτίνο της Λοκρίδας τον Βάσσο Μαυροβουνιώτη και τους άνδρες του.
Ο Μαυροβουνιώτης ήταν καταγωγής από το Μαυροβούνιο και στα σέρβικα ονομαζόταν Βάσο Μπράγιοβιτς. Στην Επανάσταση του 1821 συμμετείχε από την αρχή, επικεφαλής ένοπλης ομάδας από συγγενείς του και άλλους Μαυροβούνιους και Σέρβους· έλαβε μέρος σε περισσότερες από δέκα μάχες, κυρίως στην Εύβοια τα πρώτα χρόνια· κατά τον Εμφύλιο συνέδραμε τους Κυβερνητικούς.
Ο Μαυροβουνιώτης συγκρούσθηκε με τις αιγυπτιακές δυνάμεις του Ιμπραήμ πασά στην Πελοπόννησο, του Κιουταχή και του Κεχαγιάμπεη στη Ρούμελη ενώ το 1826 τέθηκε υπό τις διαταγές του Γεώργιου Καραΐσκάκη. Να σημειώσουμε ότι ο Μαυροβουνιώτης ήταν από τους λίγους άτακτους αξιωματικούς της επαναστατικής περιόδου που εντάχθηκαν στον τακτικό στρατό του βασιλιά Όθωνα.
Οχύρωσε το χωριό και περίμενε
Ο Μαυροβουνιώτης, όταν έμαθε ότι καταφθάνουν οι Τούρκοι, προετοίμασε τους στρατιώτες του και οχύρωσε επαρκώς την περιοχή του. Το πρωινό της 29ης Ιανουαρίου, φάνηκε στον ορίζοντα ο Μαχμούτ πασάς ηγούμενος του ιππικού· ακολουθούσαν οι πεζικάριοι.
Όταν πλησίασαν οι Τούρκοι κοντά στα οχυρώματα των επαναστατών, εξαπέλυσαν επίθεση και έφθασαν μέχρι μέσα στα σπίτια του χωριού όπου διεξήχθησαν μάχες σώμα με σώμα. Οι Τούρκοι, αν και εμάχοντο γενναία, έπειτα από δυο ώρες άρχισαν να υποχωρούν εκτεθειμένοι στα πυρά των Επαναστατών, που βλέποντάς τους τρομαγμένους τούς καταδίωξαν και τούς έτρεψαν σε φυγή· σκότωσαν περί τους 250 Τούρκους στρατιώτες και τραυμάτισαν πολλούς.
Ο Βάσσος Μαυροβουνιώτης δια χειρός Νικηφόρου Λύτρα.Από τους Επαναστάτες μόνο τρεις τραυματίστηκαν. Και οι Τούρκοι θα πάθαιναν πανωλεθρία αν δεν ξεσπούσε καταιγίδα και δυνατός άνεμος που πισωγύρισε τους διώκτες τους, που είχαν φοβηθεί επίσης, μην και φθάσουν οι ένοπλοι του Ομέρ Πασά και εκείνοι βρίσκονταν μακριά από τις οχυρώσεις τους. Οι Επαναστάτες κατάφεραν να μαζέψουν πολλά λάφυρα, ζώα, χρήματα και μια σημαία των Τούρκων που στάλθηκε δώρο στην ελληνική κυβέρνηση.
Στη μάχη εκείνη διακρίθηκαν όλοι, όπως λέγεται, αλλά ιδιαίτερα ο Βάσσος Μαυροβουνιώτης που κατά τη διάρκεια των αψιμαχιών ενθάρρυνε και παρότρυνε τους στρατιώτες του, που τον παρακολουθούσαν έκπληκτοι να ρίχνεται πρώτος στις μονομαχίες με τους Τούρκους. Ο Μαυροβουνιώτης, όπως τον περιγράφουν οι σύγχρονοι του, ήταν γιγαντιαίος στην κορμοστασιά, ανδρείος, μειλίχιος, μετριόφρων, και γοητευτικός· πέθανε στις τον Ιούνιο του1847 περίπου 50 χρονών. Ο Μαχμούτ Πασάς «ώχετο απιών» προς τη Λαμία, όπως γράφτηκε (που θα πει όπου φύγει φύγει). Ο δε Ομέρ πασάς, σαν έμαθε για την ήττα του Μαχμούτ, επέστρεψε στην Εύβοια αφήνοντας μικρή φρουρά στη Θήβα.
Έτσι περιγράφει τη Μάχη του Μαρτίνου, ο Γεώργιος Κρέμος (συγγραφέας, ερευνητής, ιστορικός και υφηγητής του Πανεπιστημίου των Αθηνών- 1839-1926) στη «Νεωτάτη Γενική Ιστορία» του.
